Тобық жұту

         Халықта қоян тобығын жұту ырымы – ежелден бар дәстүр. Оның шарты – тобықты жұтушы жас адам жұтар алдында:

Батыр болсам – жүрегімнен шық,

Палуан болсам – білегімнен шық,

Шешен болсам – таңдайымнан шық,

Бақытты болсам – маңдайымнан шық, - деп серттесіп барып жұтады. Халық ұғымында тобық қасиетіне қарай әлгі адамның айтқан жерінен шығады деген түсінік болған.

*******

Тыйым

Халқымыздың тәрбиелік құралдарының күнделікті қолданылатын үлгі, өнеге түрлерінің бірі – тыйым, яғни тыйым сөздер.  Бұл балалар мен жастарға «жирен жаман әдеттен» дегендей, жаман істерден сақтандырып, жақсылыққа еліктеу, бейімдеу мақсатынан шыққан таза халықтық педагогикалық ұғым. Міне, осы арқылы олар әркімді теріс мінез, орынсыз қимылдардан сақтандырып отырған. Халық ұғымында тізені құшақтау – жалғыз қалудың, үлкеннің жолын кесу - әдепсіздіктің, қолды төбеге қою – ел-жұрттан безінудің, асты төгу – ысыраптың белгісі деп таныған және ондай ерсі істерге қатаң тыйым салған.

********

Шөбере алақанынан су ішу

Қазақ үшін өмірдің бір қызығы – шөбере алақанынан су ішу. «Адам ұрпағымен мың жасайды» дейді халық даналығы. Демек, бала сүю, ұрпақ өсіру - әр адам үшін қызық әрі көз қуаныш . Соның ішінде  шөбере деп аталатын төртінші ұрпақ көру көп  нәрсені аңғартады. Бұл – кемеліне келген қарттық өмірдің үлкен белгісі. Оның қазақ әдетінде жөн-жосығы, қағидасы бар. Жөн-жосығы –ата мен әженің жаңа туған шөберенің алақанынан су ішу. Қағидасы  - шөбере  қолынан су ішкен  адам  бұл дүниеде бақытты , о дүниеде де жолы ашық, жеңілдік болады  дейді дін шариғатының білімпаздары. Қалай болған күнде де төртінші, бесінші ұрпақтың көру көп жасау белгісі ғана  емес, ұзақ ғұмыр кешудегі сапарының мазмұнды жолдары екені анық.

Ішінде өмір - майданның

Келеді деме, қайдан мұң?!

Жарқырап қанша тұрса да,

Табады адам Айдан мін.

Халқыңа қажет болмаса,

Керегі қанша пайданың.

Аста-төк болған жұртыма -

Астана, сенен айналдым.

 

Жыл сайын жұртым тойлаған,

Жел ойнаған төсінде Сарыарқадай жері бар,

Отау тіккен мекені қазағындай елі бар.

Ақселеуі тербелген, жусан исі аңқыған,

          Халқымыздың бұрынғы салты бойынша күйеуі қайтыс болғанда оның жесірі жас болса «ерден кетсе де елден кетпек жоқ», «аға өлсе іні мұра» деген қағидамен, әмеңгерлік жолмен күйеуінің  аға не інісінің біреуіне өзінің таңдауы бойынша тұрмысқа шығады. Бұл дін жолымен әлеуметтік маңызы бар. Біріншіден, әйел де, оның балалары да туыс-туғанынан бөлінбейді, ру, ел қауымдастығында бірге  тәрбие алады. Өмірде, тұрмыста қағажу, қиындық көрмейді. Екіншіден, жесірдің кетуі сол елге үлкен мін саналған. Егер әйел тиісті әмеңгеріне шықпай, басқа біреуге шығатын болса, бұрынғы күйеуінің мал-мүлкінен үлес ала алмайды, өз төркінінен келген мүлкімен ғана кете алады . Мұны қазақша «іргеден шығару» дейді. 

 

            Кешірім сұраудың ең үлкен және кішіреюдің ең ауыр түрі «аяғына жығылу» деп аталады. Мұнда айыпты адам жанына  беделді адамдарды ертіп, кінәлі адамынан жұрт алдында кешірім сұрайды, күнәсі тым ауыр болған жағдайда аяғына жығылады. «Алдыңа келсе атаңның құнын кеш» дегендей мұндайда кешірім етіледі. «Аяғына жығылу» да жазамен бірдей болып есептеледі. Аяққа жығылудың екінші бір түрі екі жастың көңіл қосу кезінде ата-ана келісімін аттау барысында қолданылады. Кейде бірін-бірі ұнатқан жігіт пен қыз ата-ананың келісіміне қарамастан (әсіресе қазіргі кезде) бас қосады, отау құрады. Мұндайда «қызды қашып кетті» дейді. Қыздың әке-шешесі ренжіп, кейде қатты ашуға басады, көрместей болады. Осы кезде жігіт жағынан жігіт әкесі бас болып «елшілер» келіп, құдаларының «аяғына жығылады», яғни кешірім өтінеді, бітім сұрайды. Оның аяғы татулыққа ұласады.

 

Ұрпағымның жалғасы,

Шөпшегімнің төл басы,

Абылай туып қуандым,

Болар ма екен ел басы.

Әке - шеше жасыңнан,

Табылып әркез қасыңнан,

Даналықты үйретсін,

Құс ұшырмай басыңнан.

 

Сендерсіңдер тірегім,

Адал соққан жүрегім.

Тату - тәтті өсіңдер,

Осы менің тілегім.

******

Барыс - келіс көп болсын, дұшпандарың жоқ болсын,

Қыдыр дарып, бақ қонып, дастарқаның мол болсын!

******

Немерелер - мақтаным, ашық болсын аспаның,

Осылайша, балалар, жырдан шашу шашқаным.

Бірталай жұмыс тапсырдым, біліміңді арттырғын,

Әкең менен шешеңе жемісіңді таттырғын.

*******

Мырзаханның Ақылбайы

Семей қаласы Мұқыр ауылы

Қыдыр дарып үйіңе,

Малтаға толсын қаптарың.

Сейфіңе сыймасын,

Әр маркасы ақшаның.

 

Денің сау боп әрқашан,

Жүзге қадам бастағын,

Тойға келген досыңның,

Тілектерін ақтағын.

 

Түтіндерің тік шығып,

Лаулап жансын оттарың,

Береке сақтап ұлдарың,

Жазылмасын топтарың.

 

Алла жар боп әрқашан,

Жаман жолды баспағын.

Тойға келген халайық,

Осы ойымды Қостағын.

 

Осы отырған бәрінің,

Аман болсын бастарың.

Алладан тілеп жақсылық,

Осы жерге келіп тоқтадым.

Әмин, Аллаһу Әкбар!

******

Ұл мен қызға айтарым,

Соңыына ерме сайтанның,

Дәмі бірдей болмайды,

Бидай менен арпаның.

Туыс пенен алыстың,

Арасын жақсы байқағын.

Сақтағайсың барлығың,

Берекесін ортаның.

 

Берекені бұзбауға,

Келіндерге айтарым,

Сыйлас болса абысын,

Татулықтың құлысың.

Күйеулерге айтарым,

Көңілін тап баршаның.

Барлығыңа ақыл ғып,

Сендерге бар айтарым,

Бірлікпенен шешіңдер,

Дүниенің тарлығын.

Сабырлықты сақтасаң,

Туады әлі - ақ жаз күнің,

Қиындық көрсең, біреуің,

Көмектескін барлығың.

Қолда барды әрқашан,

Үнемді етіп ұстағын.

 

Көрсе қызар болмағын,

Бірлесіп шеш ол жағын,

Алуан - алуан жүйрік бар,

Қамын ойла ордаңның.

Балаларың базарың,

Тыс қалмасын назарың,

Тәптіп пенен білімге,

Бұратын бұл қадамың.

Білімсіз боп қалмасын,

Біреуі де балаңның,

Қартайғанда солар ғой,

Арқа сүйер адамың.

Мырзаханның Ақылбайы

Семей қаласы Мұқыр ауылы

 

Әмин, деп қол жайып,

Бата берем толғанып.

Баспанаңды бітірдің,

Еңбегің жанып оңдалып.

 

Жиһаз толсын ішіне,

Дос сүйсінсін ісіңе.

Мерейленіп ұйықтаңдар,

Жұмақ кіріп түсіңе.

 

Биік болсын төбесі,

Будақтасын өңеші,

Мықты ұстасын ағашы,

Әрбір қаққан шегесі.

 

Бақыт құсы үйірілген,

Той кетпесін үйіңнен.

Асқақтай бер қашанда,

Осы жақсы күйіңмен.

 

Қонақ кетпей үйіңнен,

Мерейің тасып өрлегін.

Отбасыларың аман боп,

Қиыншылық көрмегін.

Әмин, Аллаһу Әкбар!

Мырзаханның Ақылбайы

Семей қаласы Мұқыр ауылы

Адам болар баланың,

Қайтармайық талабын.

Мектепті алғаш аттаған,

Құтты болсын қадамың.

 

Сәбиліктен марқайып,

Өскендігі санаңның.

Әріптерден сөз құрап,

Жорғаласын қадамың.

 

Үміттерін ақтай біл,

Әкең менен анаңның.

Жүрегіңе сақтай біл,

Жақсы сөзін дананың.

Сондай бала болсын деп,

Тілек айтар қазағым.

Балалы үйлер көбейіп,

Бола берсін базарың.

 

Осындайға жеткізсін,

Әрбір үйдің адамын.

Жастар өсіп қалқан боп,

Болса деймін қамалың.

 

Қой үстінде бозторғай,

Жұмыртқалар заманың.

Сол замандай болса екен,

Егеменді қазағым.

 

Бастарыңа бермесін,

Қыйыншылық азабын.

Жастарыма қонса екен,

Даналығы бабамның.

 

Әмин, Аллаһу Әкбар!

Мырзаханның Ақылбайы

Семей қаласы Мұқыр ауылы

 

 

 

Қол жайыңдар халайық, сүндетке арнап,

Құдай құлы Мұхаммед Үмбетке арнап.

Қырық парыздың біреуі осы дейді,

Исламда атқарар міндетке арнап.

 

Айың жарық, күндерің ашық болсын,

Пәлі-құла Қырық кез қашық болсын.

Жүрегіне Алладан нұр құйылып,

Өміріне жететін несіп болсын.

 

Бұл сүндет Әлми сақтан порым болған,

Бұл Жұмай ақ тілеуімен орындалған.

Ғайып Ерен, Қырық Шілтен қорғап жүрсін,

Азамат бол Қыдыр ата қолыңды алған.

Әмин, Аллаһу Әкбар!

Мырзаханның Ақылбайы

Семей қаласы Мұқыр ауылы