DataLife Engine - Softnews Media Group

Зейнеп АХМЕТОВА: Қазақтың тыйым сөзі - ұлттық тәрбие көзі

Халқымызда "баланы - жастан" деген сөз бар. Бала оңы мен солын танымай жатып-ақ көп нәрсені үйретуге тырысқанымызбен, кейде белгілі бір нәрселерден тыйып жатамыз. Көп жағдайда, мысалы, "жағыңды таянба", "табалдырықты баспа" деп айтуын айтқанмен, балаға оның мән-мағынасын түсіндірместен, "жаман болады" деп бір ауыз сөзбен шектей саламыз. Осынымыз дұрыс па? Жалпы, тыйым сөздер қайдан шыққан? Оның астарына зер сала қарадық па? Бұл жайында Зейнеп апай не дейді екен...

ТӘРБИЕНІҢ АРҚАУЫ - ӘДЕПТІЛІК

Адамдық тәрбиенің алтын арқауы да, халық педагогикасының қайнар бастауы да - әдептілік. Ұл-қызына көрсетер инабатты үлгісі жоқ, әдебі жоқ халық болмайды. Әдептілікке бас имеген, әдептіліктен нәр алмаған салт-дәстүрді, әдет-ғұрыпты ешбір халық жасамапты. 
Әрине, "әркімнің өзіне ылайық үлгісі бар, ол біреуге - тар, біреуге кең келеді" дегендей, әр ұлттың өз ерекшелігі бар. Әрбір ұлттың дүниетанымы сол халықтың өмір өзегінен, тұрмыс-тіршілігінен туындаған. Өресі кең халықтың салт-дәстүрі салауатты, өнеге-тәлімі өрелі болады. Құдайға шүкір, қазақ халқының рухани болмыс-бітімі, адами қасиеттері, этикалық қағидалары көзін тауып, ретін келтіріп қолданса, бүгінгі күннің талай кем-кетігін толтырары сөзсіз. Тегінде, қазақ деген халық тамыры тереңге кеткен алып бәйтерек секілді, шайқалса да, құламайды. Халықтың зердесінде, тарихында, рухани мұрасында небір інжу-маржан жатыр. Сол асыл қазыналарымыздың қасиетін, мән-мағынасын ұрпағымыздың бойына жұғысты етіп, ертеңгі күнге жалғастыра ұқтырсақ, ұл-қыздарымыздың келешегі де жарқын болар еді.

АС АТАСЫ - НАН
Қазақта "ас атасы - нан" деген сөз бар, яғни астың, дәмнің үлкені - нан. Бала ақ пен қараны ажыратып танымай тұрып-ақ оған оң қолына нан ұстауды, нанды баспауды, тастамауды үйретеді. Нан қасиетті. Адам кез келген тамақты екі күн жесе, ол қанша нәрлі болғанымен сол тамақтан жалығады. Ал бірақ адам баласы өмір бойы наннан шықпайды, наннан зерікпейді, жалықпайды. Дастарқаныңыздың үстінде күнде нан тұрмаса, көңіліңіз де, дастарқаныңыз да - орта, берекеңіз кетіп, дүние ойсырап тұрған секілді басқа тамақ көзіңізге көрінбейді. Нанның қасиеттілігінің өзі осыдан-ақ көрінеді. Ұнның құрамындағы адамның бойына нәр беретін, куат беретін ағзаға қажеттінің бәрі бар. Өзге халықты қайдам, қазақтың нансыз күні жоқ деуге болады. Қазақта "қатықсыз қара су ішіп, қара нан жесек те, амандық болсын" деген де сөз бар ғой... "Нанды жерге тастама", "нанның үстіне зат қойма", "нанды төңкерме", "нанды бір қолмен үзбе" деген сөздің барлығы - сол нанның қасиетіне орай айтылған тыйымдар. Тіпті адам ашыққан кезде қолы жетпейтін биікте тұрған нанды Құранның үстіне шығып алуға болады екен, бірақ нанның өзін ешқашан баспаған. Нанның қасиетті Құраннан да жоғары бағаланатынын осыдан-ақ білуге болады. "Адам атамыз бен Хауа анамыз пейіштен қуылған кезде ит бірге ілесіп кетіп, сонда бидай иттің ұртында келген дейді. Итті "жеті қазынаның бірі" дейтін себебіміз адамзат сол иттің ырыздығын жеп жүр" деген бұрыннан келе жатқан аңыз бар. Бір таңданарлығы, жер бетінде басқа дақылдардың, жемістердің барлығының жабайы түрі бар. Айталық, алманың, жуаның, сұлының дегендей, барлығының жабайы түрі табиғатта кездеседі, бірақ бидайдың жабайы түрі жоқ. Сол себептен де, қазіргі тілмен айтсақ, бидайдың ғарыштан келгеніне иланасың. Шынымен, осы қисынға, "бұл жердің дәні емес, бізге бейнебір ғарыштан жеткен" дегенге біртүрлі сенгің келеді. Үйге келген кез келген адам асығыс болса да, өзге тамақтан емес, наннан ауыз тиіп шығады. Адамдардың арасындағы ынтымақ бірлік, бір-біріне деген жақсы қарым-қатынас, ауызбіршілік дастарқанның үстіне қойылған нан арқылы нығая түседі, яғни өзі нан ауыз тиген үйіне қазақ жамандық тілемеген. Нанын берген адамға жамандық ойламаған. Қазақтың "бір күн дәм татқан жерге қырық күн сәлем" дейтін сөзі осыдан келіп шыққан. 
Бір жолы Жаңа жыл кешінде неше түрлі тағам түрін дайындап, дастарқанға толтырып қойып жатқанымда ата үстелді көзімен бір шолып қарап: "Балам, бұдан кейін қандай дастарқан жасасаң да, дастарқанға алдымен нан қоюды ұмытпа!" - деді. Мен сонда жастығым ба, абайламай өзімнің дастарқанға алдымен нан қоймаған қателігімді мойындап, екінші қайтып қайталаған жоқпын. Өмір бойы ұмытпадым да. Менің сол кезде жіберген қателігімді қазір жиі әрі кез келген жерде кездестіруге болады. Қандай қонаққа барсақ та, мейрамханаларда болсын емен үстел майысып, тіпті бұрын көрмеген тағамның түр-түрі тұрғанымен, нанды соңынан әкеліп жатады. Кейбір адам қонаққа шақырып отырып "ойбұй, нан қоюды ұмытыппыз" деп жатады, яғни нан қоюды ұмытып кетіп жатамыз. Дастарқаныңыз берекелі болсын десеңіз, үйіңізге ырыс кірсін десеңіз, отырған адамдардың ықылас-пейілі өз шаңырағыңызға аусын десеңіз алдымен дастарқаныңызға нан қоюды ұмытпаңыз. Өйткені жай нанның өзінде пенделердің көзіне көрінбейтін адамдарды тартатын қасиет бар.

БАЛА КӨРГЕНІН ІСТЕЙДІ
"Нанды бір қолмен үзбе" дейді. "Онда тұрған не бар" деп түсінетіндер бар. Олар мұның кесірлік екенін түсінбегендіктен солай ойлайды. Қасиетті нанды бір қолымен қалай болса солай үзген кесір болады. Айтпай кетуге болмайтын бір оқиға есіме түсіп отыр... Кеңес өкіметінің кезінде ең арзан өнім нан болды. Ауылдық жерде кездесе қоймағанмен, қалалық жерде жатқан нанды аяғымен теуіп ойнап жүрген балаларды көзіміз көрді. Бізге кішкене кезімізде үлкен кісілер, ата-анамыз "жерде жатқан нанды көтеріп биікке қойыңдар, құс шоқып жесін" дегенді жиі айтатын. Біздің жасымыздағы адамдар болмаса, жастарымыз жерде жатқан нанды көргенде, мән бермей кете береді. Сауабы тисін десеңіз, біреудің жерге тастап кеткен нанын көтеріп биікке қойыңыз. Өз басым осыны немерелеріме аяғы шығып өздері жүре бастағаннан үйретіп келемін. Көшеде жетектеп келе жатқанда аяқ астында жатқан нанды алып биікке қойғанымды олар талай рет көрді. Тәрбие айтудан ғана емес, көрсетуден сіңеді, сондықтан да болар, жерде жатқан нанды "құс жейді" деп көтеріп биікке қойып жатқан немерелерімді көргенде ішім жылып қалады. Бала көргенін істейді. Олай болатын болса, мың рет айтқаннан бір рет көрсеткен әлдеқайда тиімді екенін естен шығармағанымыз жөн. 90-жылдары қиыншылықты бастан өткердік. Дүкендердегі тапшылық, қаңырап бос тұрған сөрелер, зейнетақы мен еңбекақының уақтылы төленбеуі, жарықтың болмауы, газдың жиі берілмеуі, міне, осындай қиыншылықты қаладағы кез келген отбасы басынан өткерді деуге болады. "Апырм-ай, бір кездері нанды соншалықты кесірленіп аяқасты қылып едік, мынау соның зауалы ғой..." деген ой мені сонда жиі мазалады. Көпке топырақ шашудан аулақпын. Бірақ қалай айтсақ та, нанның қадірін білмей кеткендер болды. Сол жоқшылық арқылы Жаратқан иеміз бізге бір кездегі кесірлігімізді көрсетті. Олай болатын болса, мың жерден бай болыңыз, бар болыңыз, бірақ ең алдымен, ас атасы - нанды қадірлеңіз! Біздің кішкене кезімізде нанды үзгенде уағына дейін қалдырмай жегізетін. "Нанның уағын жеп отыр" деп кейбіреуге біртүрлі көрінуі мүмкін, бірақ айналып келгенде нанның уағы да нан ғой. Бүтін нанды нан деп, нанның уағын шелекке тастау - күнә. Сондықтан да балаға жасынан нанды оң қолына ұстатып, уағын тастамауға, нанды үгітпеуге үйреткен жөн. Тыйым дегенді "мынау жаман", "ескіліктің қалдығы" деп түсінбеген жөн. Біздің ата-бабаларымыз ғасырлар бойы осы тыйым сөзбен балаларын тәрбиелеп отырған. Ол әшейін жай ғана "сөйтпе-бүйтпе" емес, оның әрқайсысының астарлы мағынасы бар.
Әңгімелескен

Айгүл БОЛАТХАНҚЫЗЫ
(жалғасы бар)