Зейнеп АХМЕТОВА: Дастарқаны жиылмаған халықпыз 

Қазақта дәм-тұзды қоятын дастарқанды қатты қадірлейді. Бұған қатысты "дастарқанды баспа" деген сияқты көптеген тыйым сөз бар. Айталық, "дастарқанды аттама", "дастарқанды қима, кеспе" деп жатамыз. Мұның себебі неде екен? Бүгінгі әңгімеміз төрінен қонағы арылмайтын қазақтың дастарқанына арналмақ...

ДАСТАРҚАННЫҢ ҚАСИЕТІ НЕДЕ? 
Бұрын бұл арнайы дастарқандық матадан дайындалған. Қонақ келгенде жаятын қонақтық дастарқанды үлкен етіп, күнделікті пайдаланатын дастарқанды шағындап дегендей, матадан тіккен. Қазақ дастарқанды ешқашан баспайды, яғни шетін жинап барып өтетін болған. Ол жерге дәм-тұз қойылады. Сол себепті де дастарқан киелі, қасиетті. Қазақта "дастарқандас болдық" деген сөз бар. Бір рет дастарқандас болған адамдар келесі жолы туысқандардай шұрқырасып амандасып жатады. Тіпті адам бір рет дастарқандас болған адамымен ары қарай өмір бойы араласып кетуі мүмкін. Бір рет дастарқандас болған адамдардың көрген жерде сәлемі түзу болады. "Дастарқандас, дәмдес болып едік..." деп арқа-жарқа табысып жататыны сондықтан. Дастарқанның киесі, қасиеті адамдардың бастарын біріктіре алатын тылсым сырға толы. Мұны өзіміз аңғара бермейміз. Дастарқанда бірге отырып дәм татқан адамдар бір-біріне ілтипат білдіріп жүреді. Жайшылықта мән бере бермейміз, тіпті қарапайым шақыру қағаздарына зер салып қарасаңыз, айталық, "келін түсіру тойына арналған дастарқанымызға шақырамыз..." деп жазылып тұрады, яғни бізде дастарқан ұғымы өте терең. 
Қазақта дастарқан тозып қалған соң, оны басқа қажетке жаратпаған. Ол қазақтың түсінігінде жоқ, сондықтан әбден тозған дастарқанды тек өртеп жіберетін болған. Өйткені от та - қасиетті. Өртелген дастарқан күлге айналады. Қазақ күлді де баспаған ғой. Ал дастарқанның шетін кесу, қию күнә болып саналады. Бір қарағанға шүберек болып көрінгенімен, онда адамдардың ниетін, ықыласын бір жерге жинайтын қасиет бар. Ойлап қарасаңыз, бір үйдің бір дастарқаны қаншама адамдарға жайылады, қаншама адамның басын біріктіреді. Адамдардың әдемі әңгімесі, әзіл-қалжыңдары жақсы сұхбаттарының барлығына куә болып, жақсы энергияны сіңіретін де осы - дастарқан. "Дастарқанды тұйықтама" дейтін де тыйым бар. Дастарқанның тұйығы есік жаққа келмеуі керек. Мұны, біріншіден, даладан келетін ырыс пен несібеге, екіншіден, келетін қонаққа тосқауыл деп түсінген жөн. Ал қонақ келмеген үй де, мола да - бір. Үйіне қонақ келмейтін, үйінен тым болмаса бір адам дәм татпайтын үй қазақ ұғымында молаға теңелген. Ондай үйдің адамын "есігіне ит жоламайтын қадірсіз адам" деп ұққан. Үйімізге танитын-танымайтын адам көп келетіндіктен, өз басым дастарқанның ылғи да жайылып тұрғанын жақсы көремін. 

ДӘМНЕН ҮЛКЕН ЕМЕСПІЗ... 
Біздің халқымызда үйге кірген адам асығыс болса да дәм татып шығады. Келген адам міндетті түрде тізе бүгуі керек. Бұл - қазақтың салты. Өкінішке қарай, бұған мән бермей жүрміз. Келген шаруамызды есіктің аузында тұрып айтып, тұра жөнелетінді әдетке айналдырдық. Әсіресе, жастар жағы... Сондайда: "Қарағым, тоқтай тұр! Асығыс екеніңді білем. Нан ауыз ти, балам! Бұл - атаның үйі, бұл дастарқаннан талай адам дәм татқан" деп қолынан жетектеп, дастарқанның басына алып кіретін кездер жиі болады. Олар да: "Кешіріңіз, апа" деп қызарақтап жатады сондайда. Бір жағынан, түсінгендеріне риза боламын, екіншіден, бұл олардың естерінде қалады, екінші рет ұмытпайды. Біздің кішкене кезімізде түнде дастарқанды жинап қоятын. Ешқашан ашық қалдырмайтын. Өзім де әлі күнге дейін үстелдің үстін түнде ашық қалдырмай, бетін жауып қоюды әдетке айналдырғанмын. Келініме де өзімнің көрген-білгенімнің барлығын айтып, үнемі үйретіп отырамын. Басқаларды өйтпейді екен деп кінәлай алмаймыз. Өйткені оны ұғындырып, түсіндіретін адам жоқ. Әсіресе қаланың жастарына. Ауылдан келгендер талай нәрсені біледі. Өкінішке қарай, қалаға келіп олардың көпшілігі не қалалық, не далалық емес, екі ортада дүбәра болып жүр. Сондықтан мен бала-шағама өзімнің білгенімді үйретіп отырамын. Өз кезегінде келінім кейін өзінің келіндеріне үйретеді. Атаның қара шаңырағының дәстүрі бұзылмай, ары қарай осылай жалғасуы керек. Бұл - тек қана ата шаңырағының дәстүрі емес, қазақтың талай ғасырдан бері келе жатқан дәмді сыйлайтын, дәм-тұзды, дастарқанды ардақтайтын қасиеті. "Дәм татып кетіңізші..." деп жатамыз. Қандай керемет сөз! "Біздің үйге келіп қонақ болыңыз" демей, "дәм татып кетіңізші" дегеннің өзінде қаншама ілтипат жатыр! Осы бір ауыз сөз арқылы үй иесі өзінің көңілін, ниетін, ықыласын білдіріп тұр емес пе?! 
"Дастарқанға отырғанда кісінің алдындағы тағамға қол созба" дегенді жиі естиміз. Бұл да - тыйым. Кісінің алдындағы асқа қол созу - сұғанақтық, ол әдепсіздікке жатады. Қанша жерден ашулансаңыз да, дастарқанды сыйлаңыз. Дастарқанды, дәм-тұзды сыйлаудың өзі тұрпайылықтан, анайылықтан, талғамсыздықтан қорғайды, керісінше этикалық, эстетикалық, адамгершілік пен имандылық қасиеттерді бойыңызға ұялатады. Баланы осыған жастайынан үйрету керек. Қазақта ас ішіліп жатқан жаюлы дастарқан үстіне келіп қалған кісі "ас дәмді болсын" дейді. Дастарқан басындағылар "айтқаның келсін" деп жауап қайырып, келген кісіні дәмге шақырады. Тойып келсең де, қазақ ұғымында дәм татудан бас тарту тексіздік саналады. Ал ас ішіп отырғандар келген адаммен қол алысып амандасуға тұрмаған. Өйткені қазақ дастарқаннан, дәмнен ешкімді жоғары қоймаған. Бүгінде ұлттық таным-наным тарының қауызындай тарылған кезде орныңнан тұрмасаң, дастарқаннан көтерілмесең, "сыйламады" дейді. Бұл күнде, Құдайға шүкір, не көп, той-жиын көп. Өкінішке қарай, соған шақырылған уақыттан кешігіп келетіндер жетерлік. Ел дастарқан басына отырып, тамақ желініп жатқанда келетіндері бар. Егер ол қызметі ірілеу кісі болса, дастарқан басындағылардың сақалдысы-сақалсызы бар, жаппай өре түрегеліп, жапырлап қол алысып, төрден орын сайлап, әбігерге түседі. Ал ол болса "қолымды жуып келейін" деп міндетсиді. Ұлттық сананың өзгергенінің көрінісі - бұл. Әйтпесе қазақ дастарқан басына қол жумай келмейді. 

ҮЛКЕНДІ СЫЙЛАУ - ҚАЗАҚҚА ТӘН 
Біздің халықта дастарқанға жасына қарай отырады, яғни үлкенді сыйлаған. "Жасына қарай отырады, жағына қарай сөйлейді" деген де сөз бар. Алдымен ақ сақалды атаны, ақ самайлы әжені сыйлайды. Бірінші соларға төрден орын береді. Бұл - біздің халыққа ғана тән, қазақтың қанына сіңген, атаның тілімен айтсам, "дала этикасы". Өкінішке қарай, бүгінде қызметіне, лауазымына қарап, жап-жас жігіттерге төрден орын ұсынып, ақсақалдарымыз бен әжелерімізді босағаға жақын жерге отырғызып жүрміз. Айналып келгенде, ұлттық салт-сана, ұғым-түсініктің арқау жібі босап, көмескіленіп бара жатқандығынан туған білместіктер - бұл да. Ал үлкен кісілер - қалай болғанда да, өмірді көрген, өмірдің ащы-тұщысын басынан өткергендер, талай бел-белестен өткен кісілер. Олардың назасы болуы мүмкін. "Әттеген-ай, мынаның тексізін-ай, жасына қарамай, жоғары шығып кетті-ау..." деген ойының өзі төрге ұмтылған жастарға жақсы болмайды. Сіз де қартаясыз, "атаңа істегенің алдыңа келеді" дейді, ертеңгі күні жастар орын берсін десеңіз, жастар сізді сыйласын десеңіз, бүгін қартты ардақтаңыз! Қазақта "төріңнен қарт кетпесін" деген сөз бар. Өйткені қарт адам - тілегін айтып, батасын беретін батагөй адам. Дастарқаныңыздың төрінде - қарттар, төменгі жағында жастар жайғасса, түсінген адамға бұл да - көргенділік. Дастарқан басында біреуді жамандауға, жаман сөз айтуға болмайтынын да кейінгілерге үнемі ескертіп отырыңыз. Бұл да - өзіңізден кейінгі ұрпағыңызға көрсететін үлгі-өнеге.. 
Тағы бір айта кетер жайт, "мұсылман болу үшін алдымен араб болу керек" деген түсінікпен адасып жүргендер сол арабтардың дастарқанды басып жүре беретінін білмейді. Арабтарда дастарқанды сыйлау ұғымы жоқ. Олай болатын болса, неге біз ата-бабаларымыздың қалыптастырған, қасиеттеген, ардақтаған ұғымдарын аяққа басып, өзгенің салтының етегіне тастауымыз керек?! Түрлі сериалдардан төсектен тұрмай жатып дастарқандағы дәмге қолын созғандарды көріп, жастарымыз қандай өнеге алмақ?! Дастарқанға аяғын көтеріп отыратындардан не үлгі алуға болады? Сондықтан өзгенің қаңсығын өзімізге таңудан аулақ болып, керісінше өзіміздегі ұлағаты мол ұғымды өзге тамсанатындай етіп көрсетсек, насихаттасақ, қазақ деген халықтың тектілігін танытсақ, нұр үстіне нұр емес пе?! 

Әңгімелескен 
Айгүл БОЛАТХАНҚЫЗЫ