Жиі оқылатын сөздер
- Астана күніне арналған өлең \қосқан Ғабиден Қожахмет Қ ...
- Түлектер кездесуіне арналған өлеңдер \қосқан Ғабиден Қ ...
- Махаббат туралы үш өлең /қосқан Ғабиден Қожахмет Қызыло ...
- Әпкеге тілек /қосқан Ғабиден Қожахмет Қызылордадан/
- Соңғы қоңырау \қосқан Ғабиден Қожахмет Қызылордадан
- Сезім әуендері /қосқан Ғабиден Қожахмет Қызыордадан
- Соғысты көрген тағдырлар\қосқан Ғабиден Қызылордадан\
- Маринасы бар елге \қосқан Ғабиден Қожахмет Қызылордада ...
- Әулеттің әні - ұлттың үні \қосқан Ғабиден Қожахмет Қыз ...
- Отбасы және жауынгер /әзіл/ қосқан Ғабиден Қожахмет Қыз ...
Соңғы қосылған дүниелер
- Тойға арналған өлеңдер
- конституция күнімен құттықтаулар
- Құрылысшылар күніне арналған құттықтаулар
- Астана күніне құттықтаулар
- Қазақстан Республикасының мерекелік күнтізбесі
- Отбасы және жауынгер /әзіл/ қосқан Ғабиден Қожахмет Қызылордадан
- Әулеттің әні - ұлттың үні \қосқан Ғабиден Қожахмет Қызылордадан
- Астана күніне арналған өлең \қосқан Ғабиден Қожахмет Қызылордадан
- Махаббат туралы үш өлең /қосқан Ғабиден Қожахмет Қызылордадан
- Маринасы бар елге \қосқан Ғабиден Қожахмет Қызылордадан
 
|
 Қазақ есімдері, қазақ есімдері
|
| janar |
 6 сентября 2011 14:59
Сообщение #1
|
 Участник
Репутация:  0  Группа: Администраторы Сообщений: 28 Регистрация: 4.12.2010 ICQ:-- |
"Алаш айнасы" газетінде "Белгілі есімнің белгісіз сыры" деген айдар бар. Ондағы берілген қазақ есімдерінен шағын мағлұматтарды осы жерге тізуді жөн көріп отырмын. Толықтырамын деушілерге еш тыйым жоқ.
ТҰЯҚБЕРДІ – бұл ныспы қазақы төл есімдердің қатарына жатады. Нышанды ныспы. «Алла артымда қалатын тұяқ берді, соңымнан қара ерді» деп қуанған ата-ана жаңа туған баласына осы атты ырымдап қоятын болған. ӘКІМ – араб сөзінен шыққан есім. Мағынасы «оқымысты, дана, ойшыл» дегенді білдіреді. Және де Ислам дінінде имани ілімі данышпаннан да жоғары мүмінді «Хәкім» деп атайды. Жаңа туған сәбиге «ақылды, оқығаны көп азамат болсын» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде жиі кездесетін ныспы. ЕРМАҒАМБЕТ – қазақтың «Ер» және арабтың «Хамд» (аса мақтаулы, мадақтаулы – пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с) есімі) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Жаңа туған сәбиге «Мұхаммедтей ер болсын, аса мақтаулы жан болғай» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін есім. ОҢЛАСЫН – қазақтың төл есімі. Түбірі қалау райындағы «оңда» (жарылқа) сөзінен шыққан. Жаңа туған сәбиге «Тәңір жарылқасын, бақыты ерте оянған азаматтардың қатарынан көрінсін» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін ныспы. БӨЛТІРІК – қасқырдың қарақұлақтанып қалған күшігін осылай атайды. Жалпы, түркі халқы өзін Көк бөріден тарататын болғандықтан «Бөлтірік, Арлан, Қасқырбай» есімдері ел ішінде ара-тұра кездесіп қалады. Бұл есімді жаңа туған сәбиге «қасқырдай қайратты, қайсар» болсын деген ниетпен қояды. Аузы дуалы Бөлтірік шешеннің де құрметіне нәрестеге осы есімді беріп жатады. Ел ішінде өте сирек кездесетін төл ныспымыз. СҮЙІНШІЛІК – қазақтың төл есімі. Көп күттіріп, зарықтырып дүние есігін ашқан періштеге ағайыннан «сүйіншілеп», осы ныспыны беретін болған. «Өмірде тек жақсылыққа, қуанышқа жолықсын, ұнамды, сүйкімді болсын» деген ниетпен. Ел ішінде өте сирек кездесетін ныспы. АҚҰШТАП – қазақтың төл есімі. Күнге оңбайтын, тез тозбайтын, бағалы жібек матаны «ұштап» деп айтатын болған. Кезінде Жібек жолы арқылы Иран жақтан ұштап матасы көп тасымалданған. Жаңа туылған сәбиге өмірі мәнді, елдің назарында болсын деген ниетпен қоятын болған. Ал белгілі ақын Ақұштап Бақтыгереева ақ таңда, яғни таң алдында дүниеге келгендіктен, оның есімін Ақұштап деп қойған екен. Ел ішінде өте сирек кездесетін ныспы. ЖАМБЫЛ – моңғол тілінде «қорған» деген мағына береді. Қазақ жаңа туған сәбиге бұл есімді «ертеңгі күні ата-анасының қорғаны, қамқоршысы, қараушысы болсын» деген ниетпен беретін болған. Абыз ақын Жамбыл Жабаевтың құрметіне де нәрестеге осы ныспыны ырымдап қойып жататындар бар. Ел ішінде сирек кездесетін есім. ЕСКЕНДІР – өз заманында атағы жер-жаһанды тітіреткен Ескендір Зұлқарнайынның жаужүрек ерлігіне ел ішінде қойылған ескерткіш есім деп бағалауға болады. Араб тілінде «жеңімпаз» деген мағына береді. Бұл ныспы қазақ арасында жиі кездеседі. РӘБИҒА – арабтың «Рабии», яғни «төртінші бала» деген сөзінен шыққан. Алланың сүйген құлдарының бірі, сопы әулие Рабия Балқия (Ауғанстан аумағындағы қазақтар мен түріктер көп шоғырланған Балық қаласы) отбасында туылған төртінші бала болған. Сосын оған осы есімді лайық көрген. Мұқым мұсылман қауымы жаңа туған қыз балаға осы есімді ырымдап қоятын болған. ҒИБРАТОЛЛА – бұл араби ныспы. Діни есім деуге де болады. Мағынасы «Алланың адамды жаратқандағы ғибраты» дегенге саяды. Арабшадан аударғанда, «эбрат» сөзі «ғибрат, үлгі-өнеге, тәлім» дегенді білдіреді. Жаңа туған сәбиге «өмірі жақсылыққа толы болсын, өзінен кейінгіге үлгі-өнеге көрсетсін, ғибраты мол жан болғай» деген ниетпен қойылады. НӘРКЕС – қазақтың қыз балаға қоятын ырымды ныспысы. Жаңа туған сәбидің көзі тұнық, әдемі болса, осы есімді беретін болған. «Тіл-көзден аман жүрсін, әдемі ару болсын» деген ниетпен қойылады. Және де бақшада өсетін күлтесі ақ немесе сары түсті, хош иісті гүлді де НӘРКЕС деп айтады. Ел ішінде сирек кездесетін есімдер қатарына жатады. БЕКЕТ – қазақтың төл есімі. Отбасында бала тоқтамай, шетіней берген кезде дүние есігін ашқан ұл балаға «бізге бұйырған, бекіген бала осы болса екен, осы баламыз белін бекем буған азамат атанса екен» деген ырыммен қойылатын ныспы. «Ердің соңы – Есет, пірдің соңы – Бекет» деген сөз бар ел ішінде, сондықтан көбіне БЕКЕТ әулиенің құрметіне осы есімді қойып жататындар да кездеседі. Халық арасында өте сирек кездесетін ныспы. АБАЙДІЛДӘ – өткен ғасырдың елуінші жылдарында қабырғалы қаламгер М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы жарыққа шығып, ел ішіне кеңінен насихаттала бастаған тұста өмірге келген ныспы. «Абай сияқты ғұлама, білім қуған данышпан, ел қамын ойлаған жанашыр болсын» деген ырыммен қойылады. Абай мен оның жұбайы Ділдәнің құрметіне халықтың шексіз махаббаты болып жеткен бұл есім халық арасында өте сирек кездеседі. ХАСЕН – араб ныспысы. «Хасан» сөзі – «қас сұлу, әдемі, көрікті» деген мағына береді. Қазақ арасына бұл есім ислам дінімен бірге келген. Әу баста қожаларға тән болған аталмыш есім кейін келе қарапайым халық ішіне сіңісті болып кетті. Бұл ныспы бүгінде ел ішінде жиі кездеседі. БЕКБОЛАТ – Қазақтың төл есімі. «Бек» (ел билеуші) және «Болат» (ауыспалы мағынада – берік, мықты, төзімді) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Дүние есігін шыр етіп ашқан нәрестеге «Ел билеген мықты азамат болсын, көш бастаған серке болсын» деген ниетпен қойылатын есім. Бұл есім ел ішінде көбіне сәбилерге БОЛАТБЕК деп те қойылып жатады. ЕРСАЙЫН – қазақтың «ер» (жаужүрек) және «сайын» (мидай жазық, ен дала) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Жарық дүние есігін жаңа ашқан сәбиге «қолы ашық, көңілі кең азамат, даланың жаужүрек ұланы болсын» деген ізгі ниетпен қойылатын ныспы. Бұл есім ел ішінде сирек кездеседі. САМАЖАН – діни ныспылардың ішіндегі бүгінгі таңда сиреп бара жатқан түрі. «Самъа» – сопылық термин. Экстазға түсіп билеуді осылай атайды. Аспан биі деген де атауы бар. Әзіреті Сұлтан Ясауидің хикметтерінде «самұқ» түрінде кездеседі. «Жан» – қазақ сөзі. «Рух, адамның ішкі сарайы, ой-санасы» мағынасын білдіреді. Бұл ныспыны жұрт сәбиіне «ішкі жан дүниесі таза, ой-санасы тұнық мүміндердің қатарынан болсын, иман, ізгілік жолынан табылсын» деген ниетпен қояды. БАРАК – еврей тілінде «найзағай» деген мағына беретін бұл ныспы қазақ тілінде де кездеседі. Жүні ұзын, жүндес иттің сырттанын қазақ БАРАҚ деп айтады. ЖАНТІЛЕУ – қазақтың «жан» (рух) және «тілеу» (тілек, үміт, арман-мақсат) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Жаңа туған сәбиге жан тілеуім (бар тілегім) осы баламның үстінде деген ниетпен қойылатын ырымды ныспы. Яғни «осы сәбиімнің өмірдегі бар тілегі қабыл болсын, әрдайым жолы ашық болсын» деген мағына береді. Және де қазақ халқы есімге «Жан» сөзін еркелету мақсатында да тіркейді, «Жанерке, Жанболат» деген сияқты. ЖАНТІЛЕУ – ел ішінде өте сирек кездесетін есім. ФАЗЫЛ – қасиетті Құран Кәрімнен алынған арабша есім. «Адал, мейірімді жан» деген мағынаны білдіреді. Жаңа туған сәбиге «Жаратқанның сүйген құлдарының қатарында болып, мейірім-шапағатына бөленсін» деген ниетпен қойылады. Бұл күндері сирек кездесетін ныспылар санатында. ӘЛІБЕК – арабтың «али» (ұлы, жоғары, күшті) және қазақтың «бек» (ел билеуші) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Ислам діні жаңадан ел ішіне тарай бастаған тұста Әзірет Әлінің құрметіне, оның әділдігі мен батырлығына сүйсінген түркі жұртында «әлі» сөзі тіркескен есімдер көптеп қойыла бастаған. ӘЛІБЕК – жаңа туған сәбиге «ел басқарған серке болсын, жолы оңғарылсын» деген тілекпен қойылатын есім. Ел ішінде жиі кездеседі. ЕРАСЫЛ – қазақтың «ер» (жаужүрек батыр, қаһарман) және «асыл» (қасиетті, аяулы) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Қазақ шыр етіп дүние есігін ашқан ұл балаға «асылдың сынығы, тұлпардың тұяғы болсын» деген ниетпен осы ныспыны ырымдап қойған. Сирек кездесетін есімдер санатында. Ел жадында Қаракерей Қабанбай батырдың шын есімі ЕРАСЫЛ екені жатталып қалған. ТОҚТАР – ырымды ныспы. Қазақ халқы баланы басты байлық санағандықтан, сәбиі тоқтамай шетіней берген отбасының жаңа туған нәрестелеріне ырымдап ат қоятын болған. «Тоқтасын, Ерсін, Жүрсін, Тұрсын» сынды көптеген есім осындай ниетпен қойылады. Тоқтар да осындай ырымды есімдер қатарына жатады. Яғни «әулетімізге осы бала тоқтаса екен, бұғанасы бекіп, қатарға қосылып кетсе екен» деген ізгі тілектің көрінісі. Ел ішінде жиі кездесетін ныспы. МАҒАУИЯ – араб тілінде «сау-саламат», «жаманаттан арылған» деген мағынаны білдіреді. Жаңа туған сәбиге әманда жолы ашық болсын, жамандық атаулыдан алыс жүрсін деген ниетпен қойылады. Ел ішінде өте сирек кездесетін ныспы. МҰРАТ – қазақтың төл есімі. «Белгілі бір істі, жоспарды орындау жолындағы ойлы мақсат» деген мағына береді. Жаңа туған сәбиге ата-анасы бұл есімді мұратымызға жеттік, арманымыз орындалды деген ниетпен қояды. Және де сәби өзінің мұратына жетсін, уайымсыз ғұмыр кешсін деген ақ тілек қосылады. МҰРАТ – ел ішінде жиі кездесетін ырымды ныспы. АРЫН – қазақтың төл есімі. Әдетте бұл есімді балам өнерге жақын болсын, арынды ақын, жалынды жырау болғай деген ниетпен қоятын болған. Бүгінде ел ішінде жиі кездесетін ныспы. ҚАНАТ – қазақтың төл сөзі. Бұл есімді жаңа туылған сәби ата-анасының қолқанаты, қамқоршысы, көмекшісі болсын деген ниетпен қояды. Қияға қанат қаққан оғлан болсын деп те ырымдайды. Ел ішінде өте жиі кездесетін есімдер қатарына жатады. ДӘУІТ – пайғамбар есімі. Араб және көне еврей тілінен аударғанда «сүйкімді, тартымды» деген мағына береді. «Дәуіттің отыз ұлын бір күнде алған» деген тіркес бар ел ішінде. Жаңа туған сәбиге бұл есімді Дәуіт пайғамбардың құрметіне әрі әдемі, сүйкімді болсын деген ниетпен қояды. ТЕЛҒОЖА – қазақтың «тел» (тең, бірдей) және арабтың «хоже» (иесі, егесі) сөздерінің бірігуінен құралған есім. «Қожа» – діни атақ, яғни діннің егесі деген мағына береді. Жаңа туған сәбиге имани және рухани ілімді қатар меңгерсін, тел емсін деген ырыммен қойылатын ныспы. МАҒБАТ – арабтың «мә‘бәд» (ғибадатхана) сөзінен шығады. Құдайдың сүйген құлы болсын, саналы ғұмырын құлшылықтан жазбасын деген ниетпен қойылатын есім. ШЫҢҒЫС – моңғол тілінде «ұлы, құдіретті, күшті» деген мағына береді. Ал ежелгі түркі тілінде бұл сөз «мұхит, теңіз» деген мағынаға ие. Сәбиге бұл есімді «данышпан, ақыл-ойы кемел болсын» деген ізгі ниетпен қояды. Шыңғыс хан, Шыңғыс Айтматов сынды адамзаттың ортақ тұлғалары иемденген бұл есімді қазақ халқынан көптеп кездестіруге болады. Икрам – араб тіліндегі «құрметті», «қадірлі» деген мағына беретін сөз. Қасиетті Құран Кәрімде бұл сөз жиі кездеседі. Мұсылман жамағат мұндай есімді ұл балаларға ел билейтін азамат немесе көпке сыйлы данышпан болсын деген ниетпен қояды. Бағдат – парсы тіліндегі «Жаратушының берген сыйы» деген мағынаны білдіретін сөзден шыққан. Мұндай есімнің қойылуы ата-ананың баласына «қасиет дарысын, кие қонсын, тылсым күшке ие болсын» деген ниетін аңғартады. Халқымызда кең таралған ныспы. Мәнсия – арабтың «білімпаз», «білім сүйгіш» деген мағына беретін сөзінен шыққан. Халқымыз бала ақылды, білімге құмар, ынталы болып өссін деген тілекпен қоятын болған. Ғалым – қазақтың төл ныспысы. Араб тілінде де осы түбірлес сөздер бар. Барлығының мағынасы ортақ: «дана», «ақылды», «ғұлама» дегенді білдіреді. Есім – ата-ананың ұрпағы саналы, білімдар болсын деген ақ ниетінің нышаны. Аида – ғалымдар бұл есімді француз мысыртанушысы Огюст Мариеттің ойлап тапқанын айтады. Ғалым италиялық атақты сазгер Джузеппе Вердиге «Аида» операсын жазуға ықпал еткен болатын. Бірақ мысыртанушы «Аида» ныспысын Аиата, Аэта сияқты антикалық дәуір есімдерін дыбыстық жағынан өзгерту негізінде жасағанын жасырмайды. Африка халықтары тілінде мұндай түбірлі сөздер «бірінші ханшайым» деген мағынаны білдірген. Бүгінде бұл есім әлемнің барлық халқында бар. МҰХТАР – арабтың «мақтаулы», «таңдаулы» деген мағына беретін «мухтарун» сөзінен шыққан. Түп негізінде діни ныспы. Мұсылман жамағаты жаңа туған сәбиге «Алланың таңдаулы, сүйген құлдарының қатарында болсын, мақтаулы жанға айналсын» деген ниетпен қояды. Мұхтар қазақ халқына аса қастерлі есімдер қатарынан саналады. Осы есімді иемденген Алаш азаматтары халқына өлшеусіз қызмет еткен. ТҰРДЫҚЫЛЫШ – түрікменнің «дүрді» (дүр жауһар) және қазақтың «қылыш» сөздерінің бірігуінен құралған есім. Атам қазақ қылышының сабын алмас тастармен әшекейлейтін болған, соған байланысты шыққан есім болуы мүмкін. Ел ішінде өте сирек кездесетін ныспы. СЕЙІТ – арабтың «сейд» деген сөзінен шыққан. Мырза, сыйлы деген мағына береді. Мұсылман жұртшылығы парасатты пайғамбарымыздың ұрпақтарын әлі күнге осылай атайды. СЕЙІТ есімі жаңа туған сәбиге өз ортасына сыйлы, қадірлі болсын деген жақсы ырыммен қойылады. Қазақ халқына қожалар арқылы жеткен бұл ныспы қазіргі таңда ел ішінде жиі кездеседі. ӘБДІҺАМ – таза араби есім. Бұл ныспыға қатысты бірнеше жорамал бар. Алайда солардың ішіндегі көңілге қонымдысы – мыналар: 1. «Әбді» (құл), «хамд» (мадақ) – «Құдай тағалаға мадақ айтқан мұсылман болсын, ақ жолынан таймасын» деген ниетте қойылатын ныспы. 2. «Әбді» (құл), «һам» (бас, жоғарғы жақ, назар, көңіл бөлу) – «Алланың назарындағы сүйікті құлы болсын, жүрек көзі ашылған мүміндердің қатарын толықтырсын» деген мағынада атайды. 3. «Әбді» (құл), «хам» (қорғаушы, қамқор) – Жаратқанның қамқорындағы, қорғауындағы сүйген құлы болсын» деген пейілде беріледі. МИЯТ – араб сөзінен шыққан. Көмекші, қамқоршы, жәрдемші деген мағына береді. Ел ішіне ислам діні берік орнағаннан кейін кең тараған ныспы. Қазақ бұл есімді жаңа туған сәбиге ата-анасына көмекші, қамқоршы болсын деген ниетпен ырымдап қояды. МИЯТ қазіргі таңда өте сирек кездесетін есімдер қатарына жатады. ЕРКЕБҰЛАН – қазақтың төл есімі. «Ерке» (бұла, қадірлі, сыйлы) және «бұлан» (бұғы тектес ірі аң) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Қазақта «бұланның көзіндей» (көреген) деген сөз бар. Біздің халық бұланды қасиетті аң санайды. Жаңа туған сәбиге бұл есімді «ұлымыз халқының еркесі болып өссін, елінің аяулысы болғай» деген ниетпен қояды. Ел ішінде жиі кездесетін ат. МАХАМБЕТ – араб сөзінен шыққан. Мақтаулы, лайықты деген мағына береді. Түркі тектес елдер ішінде тек қазақ халқында ғана бұл атау есім ретінде қолданылады. Жаңа туған сәбиге мақтаулы, ел аузында жүрген абзал жан болсын деген ниетпен қойылатын ныспы. МАХАМБЕТ сирек кездесетін есімдер қатарына жатады. МӘЖИТ – арабтың «мәжид» деген сөзінен шыққан. «Даңқты, белгілі, мәшһүр» деген мағына береді. Жаңа туған ер балаға «есімі елге белгілі тұлға болсын, тек жақсы қырынан танылсын» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде жиі кездесетін ныспылар санатында. САЙЫН – түркілерге де, моңғолдарға да тән есім. Мағынасы «жақсы» дегенді білдіреді. Сонымен қатар қазақ тілінде «сайын» сөзі кең, байтақ деген мағына береді. Жаңа туған сәбиге өмірі тек жақсы іс-әрекеттермен өріліп, айналасындағыларға шапағаты тиер көңілі жомарт, жаны кең азамат болсын деген ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек ұшырасатын ныспылардың қатарына жатады. АНДАР – араб сөзінен шыққан. Жомарт, абзал, бекзат, бағалы деген мағына береді. Түркі жұртында ислам дінін қабылдағаннан кейін кең тараған ныспы. Жаңа туған нәрестеге сыйлы, салмақты, қолы ашық болсын деген ниетпен қойылатын есім. Қазіргі таңда бұл есім қазақ арасында өте сирек кездеседі. АБЗАЛ – түбірі арабтың «фәзл» деген сөзінен шыққан. Білімді, даналық иесі деген мағынаны білдіреді. Қазақ халқы ардақтайтын адамын «Абзал жан» деп атайды. Нәрестеге «құрметті, білімді болсын» деген ниетпен қойылатын ныспы. Ел ішінде өте жиі кездесетін есімдер қатарына жатады. КӘРІМ – араб сөзінен шыққан. Мағыналық ауқымы өте кең. «Кеңпейілді, мейірбан, жомарт» деген мағына береді. Мұсылман жамағаты ең соңғы түскен қасиетті кітапты Құран Кәрім деп атайды. Бұл сөздің «ұлы, сыйлы, қымбат» деген де нұсқалары бар. Түркі жұртында ислам дінін қабылдағаннан кейін көп тараған ныспы. Жаңа туған сәбиге айналасына сыйлы, мейірімді болсын деген ақ ниетпен қойылады. Ел ішінде жиі кездесетін есім. АМАНГЕЛДІ – елі мен жерін қорғап, ат үстінен түспеген бабаларымыз қанды шайқастардан аман-есен еліне оралғанда жаңа туған нәрестеге ырымдап қойылатын есім. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін де осы есімді қою ел ішінде белең алған. ҒИЗАТ – арабтың «эззат» (қымбат, ұлы) деген сөзінен шыққан есім. Шексіз құрмет көрсету деген мағына береді. Ел ішіне ислам діні берік орнағаннан кейін кең тараған ныспы. Бұрынғы қазақ зиялылары бір-бірімен хат алысқанда сөз басын «Ғизатлу» деп бастайтын болған. Бұл сөзімізге халық әні «Екі жиренде» кездесетін «Ғизатлу хат жазамын» деп келетін өлең жолдары да дәлел бола алады. Жаңа туған сәбиге құрмет пен қошеметтің ортасында болсын, яғни абыройлы азаматтардың қатарынан көрінсін деген ниетпен қойылады. ҒИЗАТ – ел ішінде өте сирек кездесетін есімдердің қатарына жатады. СЕЙІТХАН – арабтың «сеид» (ұлық, мырза, төре) және түріктің «хан» сөздерінің бірігуінен құралған есім. Айбарымен айналасын жасқаған текті ұл болып өссін деген тілекпен қойылатын ныспы. АЛМАС – ежелгі түркі, татар тілдерінде кездеседі. Жаңа туған сәбиге ауру-сырқаудан аман болсын, жын-шайтан жуымасын деген ырыммен қойылатын есім. Парсы тілінде «асыл тас» деген мағына береді. АРМАН – қазақ халқы сәби дүниеге келгенде, ата-анасының арман-мақсаты орындалса немесе ұзақ уақыт бойы сәби сүймеген отбасының шаңырағы шаттыққа бөленгенде, осы есімді береді. «Баламыз биіктерді бағындырсын, қамшының сабындай қысқа өмірде өзінің арманына жетсін» деген тікелей тілекпен де қойылады. КЕҢШІЛІК – қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған мамыражай заманда қазақ халқының жаңа туған сәбиге ырымдап қоятын есімдерінің бірі. НҰРЖАМАЛ – арабтың «нұр» (сәуле) және «жәмал» (сұлулық) сөздерінің бірігуінен құралған есім. АЛТАЙ – түркі және моңғол тілдерінде «Алтай» сөзі «алтын» деген мағына береді. Күллі түркі жұртының алтын бесігіне айналған «Алтай» тауын моңғол халқы «Алтынтау» деп атайды. Қазақ жаңа туылған сәбиге жақсы адам болсын, өмірі тек жақсылықпен өрілсін деген ниетпен осы есімді береді. Алтай – ел ішінде жиі кездесетін есімдердің бірі. МЕДЕТ – арабтың «мәдәт» (көмек) деген сөзінен шыққан. Түркі жұрты ислам дінін қабылдағаннан кейін ел ішіне кең таралған есімдердің бірі. Шыр етіп дүние есігін ашқан сәбиге ата-анасына жәрдемші болсын, көмекші, қамқоршы болсын деген ниетпен қойылатын есім. Медет ел ішінде жиі кездесетін есімдердің қатарына жатады. ІҢКӘР – қазақтың төл есімі. «Құштарлық, ынтызарлық» дегенді білдіреді. Қазақ қыз балаға бұл ныспыны «өмірге құштар, нәзік те сұлу, жан дүниесі бай болып бойжетсін» деген ниетпен қояды. Ел ішінде жиі кездесетін есімнің бірі. ТІЛЕКҚАБЫЛ – қазақтың «тілек» және «қабыл» деген сөздерінің бірігуінен құралған есім. Қазақ халқында ұзақ уақыт бала сүйе алмаған отбасылардың шаңырағы қуанышқа толып, сәбилі болғанда үлкендер өздерінің тілектерінің қабыл болғандығын ескеріп, баланың да болашақта арман-тілегі орындалсын деген ниетпен ырымдап, осындай есім береді. Тілекқабыл ел ішінде жиі кездесетін есімдер қатарына жатады. АЛАН – қазақ халқында жолбарыстың күшігін алан деп айтады. Бұл сөздің араб, көне славян тілдерінде де бірнеше нұсқасы бар. Ел ішінде дүние есігін жаңа ашқан сәби қайратты, жолбарыс жүректі болсын деп осы есімді береді. РАВИЛЬ – арабтың «рави» (әңгімелеуші, хабар жеткізуші) сөзінен шығады. Жақсылықтың жаршысы болсын деген тілекпен қойылған есім. БӨРІБАЙ – қазақтың «бөрі» және «бай» сөздерінен құралған есім. Бөрі – түркі мифологиясындағы киелі ұғымдардың бірі. Өмірдің есігін жаңа ашқан сәбиге қайсар, қайратты болсын деп осындай есімді береді. Қазіргі уақытта мұндай есімдер өте сирек кездеседі. ТҰМАНБЕК – бұл есім жайлы Оңтүстік Қазақстан облысы Қазығұрт ауданының әкімі Тұманбек Әлиев былай дейді: «Атымды әкемнің ағасы Төле атам қойған екен. Анам аяғы ауыр екеніне қарамастан тезек теріп жүргенде толғағы келіп, түскі сағат 12 мен 1-дің арасында босанып қалыпты. Сол сәтте айналаны тұман басып, ауыл маңындағы төбешікке бұлт қонып, ел көптен күтіп отырған жауын төгіпті. Содан жұрт тұманды күні туды, туылғанда тұман басты деген ырыммен Тұманбек қойыпты. Оның үстіне, ағайынды батыр бабаларымыздың арасында Тұманбектің орны ерекше болған екен. Мұны Төле атам жиі айтып отыратын». СҰЛТАНӘЛІ – түркі жұрты ислам дінін қабылдағаннан кейін ел ішінде кең тараған есім. Арабтың «султе» (билік) және «а‘ли» (жоғары, асқақ) сөздерінің бірігуінен құралған. Жаңа туған сәбиге мерейі үстем, асқақ, абыройлы болсын деп осындай есім береді. Сұлтанәлі – қазақ арасындағы айрықша есімдердің бірі. КЕМЕЛ – арабтың «камал» (толық, кең) деген сөзінен шыққан. Сондықтан да күллі мұсылман жұртына ортақ есім. Қазақ сәбидің ақыл-ойы кемел, мінезі көркем, болашағы жарқын болсын деп осы есімді береді. Кемел – ел ішінде сирек кездесетін есімдердің бірі. ЖҮКЕЛ – бұл есім жайлы белгілі ақын Жүкел Хамай былай дейді: «Бұл есімді маған моңғолдың бір төресі қойған екен. Алғашында менің есімім Енкітөр болған. «Елдің төрін билеуші – Енкі төр болсын» деп, осы есімді береді. Біздің бір апайымыз тұрмысқа шыққан ауылдың арғы аталарының бірі Еділ деген кісі болыпты. Апайым мені «Еңкіл» деп еркелетеді екен. «Еңкіл» десе, «Еділге» ұқсас екен деп, мені Жөңкіл атапты. Бұл есім моңғолша «Жукел» деп жазылады. Мен Жөңкіл деген атпен сабаққа бардым. Алғашқы өлеңдерім жарық көрген кезде ақын Кәкей марқұм Жаңжұңұлы «Жүкел Қамайұлы» деп елге таныстырды. Сұрап едім, бұл Жүк-ел деген есім сенің әуелгі есіміңе мағыналық тұрғыда өте-мөте ұқсас, ендігісін осылай жаз деді. Солай болды, қазір моңғолша жазған еңбектерімде – «Хамайн Жукел», қазақшада «Жүкел Қамайұлы» деп жазылып жүр». БАТЫРХАН – қазақтың «батыр» және «хан» сөздерінің бірігуінен құралған есім. Жалпы, мұсылман жұртшылығында тек қазақ халқына ғана тән ат. Қазақта хан да, батыр да – қастерлі ұғым, қасиетті атақ. Сондықтан да жақсы ырымға балап, сәбиге осындай есім беруі мүмкін. Батырхан – сирек кездесетін есімдердің бірі. ҚАСЫМ-ЖОМАРТ – арабтың «қесм» (бөліп беруші, таратушы) және қазақтың «жомарт» (қолы ашық, мырза, молдық, кеңдік) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Және де бұл жерде парсының «жавон+мәрд» (жас+еркек) сөзінің «жомарт» сөзімен төркіндес екендігін айта кеткен абзал. Қазақ бұл есімді жаңа туған сәбиге «қолы ашық, ағайын-туысқа қамқор, қара қылды қақ жарған әділ болсын» деген ниетпен қояды. Түркі жұртында тек қазақтарға ғана тән есім. ОРАЗАҚЫН – парсының «рузе» (ораза) және қазақтың «ақын» сөздерінің бірігуінен құралған есім. Мұсылман жамағаты мен түркі қауымы арасында тек қазақ халқына ғана тән ат. Ораза кезінде, Рамазан айында дүниеге келгеніне байланысты осындай ат қойылуы мүмкін. Оразақын – басқаны айтпағанда, қазақ арасындағы айрықша есім. БАҚТИЯР – парсының «бәхт» (бақыт) және «иар» (жар) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Мұсылман жамағаты арасында қазақтар мен ирандықтар арасында көптеп кездесетін ат. Парсы шығанағына Орталық Азиядан ауып барған тайпаның бірі бахтиярлар деп аталады. Бұл есімнің түп-төркіні бақытты болсын деген тілекпен астасады. ӘМІРЖАН – араб және қазақ сөздерінің бірігуінен құралған есім. «Әмір» – араб сөзі. «Бұйрық, жарлық, үкім» деген мағынаны білдіреді. Қазақ бұл есімді жаңа туған сәбиге «әмірі жүрсін, жарлығы өтімді болсын» деген ниетпен қойған. «Жан» деген қосымша сөз «жаны жайдары, жақсы болсын» деген тілекті білдірген. Бұл ныспы ел ішінде жиі кездеседі. ҚАЛДЫБЕК – қалың мұсылман жамағаты мен түркі қауымы арасында тек қазаққа ғана тән есім болып келеді. Әдетте бір жерінде қалы бар нәрестелерге қояды. Сондағы ырым «қал» сөзі көп айтылса, қалы кетіп қалады немесе кішірейіп кетеді деген түсінікпен астасады. Соған сай, қазақ арасында Қалдыбек, Қалдыбай, Қалдыгүл т.б. есімдер қойылып жатады. Әйгілі Шәмшінің әкесі, орденді ұста Қалдаяқтың есімі де осы негізге саяды. МҰХИТ – араб сөзі. «Бәрін қамтушы, мұхит (су қабаты)» деген мағынаны білдіреді. Қазақ бұл есімді жаңа туған сәбиге құшағы кең, бәрін қамтыған, жан-жақты, білімді азамат болсын деген ниетпен қояды. Ел ішінде жиі ұшырасатын ныспылардың бірі. МАЙРА – парсының «маһире» сөзімен төркіндес есім. Моншақ мағынасында қолданылады. Қазақ арасында жиі кездесетін есім. Бастапқы мағынасынан ажырап, қазақ ішінде май айында туылғандарға қойылатын ат сияқты болып кеткен. Өзге мұсылмандар арасында «Маһире» түрінде қолданылады. ІЛИЯ – семит тілдерінен енген есім. Аудармасы «Жаратушы» дегенді береді. Ал арабтар мен мұсылмандар арасында бұл есім «Ілияс» түрінде қолданылады. Бұл есім, әдетте, су иесі Ілияс пайғамбардың құрметіне қойылады. Ілияс та Қыдыр ата тәрізді жолаушылардың жебеушісі ретінде есептеледі. Мұсылмандар арасында Қыдыр, Ілияс есімі қатар аталады. МАҚАШ – бұл есім Мақажан, Мұхамеджан есімдерінің қысқарған, еркелеткен түрі болуы мүмкін. Алайда бұл есім жайлы белгілі демограф Мақаш Тәтімов ағамыз: «Менің есімім парсының «махуш» сөзінен шыққан. «ма» (иә) «хуш» (қош) – «қош келдіңіз, адаспай келдіңіз» деген сөз. Мен өз тағдырыма ризамын. Өйткені халқыма қажет кезде дүниеге келгенмін. Ел демографиясына, тарихына өз еңбегімді сіңірдім, өз сөзімді айттым деп ойлаймын», – дейді. КӘДІРБЕК – арабтың «қадир» (құдіретті) және қазақтың «бек» (ел билеуші) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. «Қадир» – Алланың 99 есімінің бірі. Жаңа туған сәбиге «әділдігімен ел билеген басшы болсын, халқының жоғын жоқтаған азаматтардың қатарынан көрінсін» деген ниетпен қойылатын есім. Сондай-ақ ел арасында Қадыр, Әбдіқадыр, Қадырғали деген ныспылар көптеп кездеседі. ЖАУҒАШТЫ – қазақтың төл есімі. Жаугершілік заманында көп қойылған ныспы. Опасыз соғыс, сұм майданнан шаршаған әлеуметтің арман-аңсары түрлі ырымдармен, жаңа туған сәбиге қойылатын осындай есімдермен әдіптеліп отырған. Жау жерімізді тастап қашсын. Ел аман, жұрт тыныш болсын, бейбітшілік заман орнасын деген ниетпен қойылады. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында көп қойылған осы есім қазіргі таңда сирек ныспылар қатарына жатады. ЖІГІТКЕР – қазақтың төл есімі. «Жігіт» (кәмелетке толған ер-азамат, бозбала) және «кер» (қолданылуына қарай: кербез, сәнді, әсем, тәкаппар) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. «Менің есімімді әкем қойған екен. Жігіттің кербезі болсын, намысты, жігерлі, соңымнан ерген азаматым болсын десе керек. Өзі қалап, осы ныспыны маған таңыпты», – дейді Мәжіліс аппараты баспасөз қызметінің бас кеңесшісі Жігіткер Байтілесов. ҒАРИФОЛЛА – арабтың «а‘реф» (абыз, мистик) және «Алла» сөздерінің бірігуінен құралған есім. «Алланың абызы, құдайшылық жолын насихаттаушы» деген мағынаны береді. Әлем әдебиетіндегі «Шығыс жұлдыздары» атанған ақындарды да «а‘реф» деп атайтын болған. А‘реф мұсылман жамағаты арасында кең тараған есім болғанымен, қазақ арасында көбіне «Ғарифолла» түрінде кездеседі. Жаңа туған сәбиге Алла жолын алқаған, құдайшылықты жақтаған жан болсын деген ниетпен қойылады. ҒАБДУЛЛАТИФ – қазақ есімдері арасындағы араби ныспы. «Абд» (құл) және «латиф» (жұмсақ – Алланың сипаты) деген мағына береді. Жаңа туған сәбиге «Жаратқанның мейірімді, қайырымды құлы болсын, адалдықтың ақ жолынан аттамасын» деген ниетпен қойылады. ҒАББАС – қазақ арасында кең тараған араби есімдердің бірі. «Аббас» сөзімен төркіндеседі. Аудармасы арыстан дегенді білдіреді. Есім ретінде айбатты, қайратты мағынасын береді. Жаңа туған сәбиге арыстандай айбатты ұлан болсын, ештеңеден қаймықпас қайсар боп өссін деген ниетпен қойылады. АЙНА – парсы сөзі. Мағынасы «жарқын, таза» дегенді білдіреді. Жаңа туған сәбиге «жаны жайсаң, жүзі жарқын, ары таза жан болсын» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде жиі кездесетін ныспылардың бірі. АБАТ – парсы сөзінен шыққан ныспы. «Абад» сөзінің аудармасы «гүлденген, жайқалған, жайлы» деген мағынаны білдіреді. Бұл есім жаңа туған сәбиге «ғұмыры тек жақсылыққа толы болсын, жас құрақтай жайқалып өссін» деген ниетпен қойылса керек. ӨМІРЗАҚ – бұл есім жайлы белгілі ғалым Өмірзақ Айтбайұлы: «Негізі, менің ныспымды ауылдағы молда Құран ашып қойған екен. Анам айтып отыратын. Құранда маған «ұзақ» деген сөз түскен болуы керек. Содан өмір жасы ұзақ болсын деген ниетпен қойыпты. Алдымда Имансары, Кенесары деген екі ағам болған, екеуі де Ұлы Отан соғысына қатысып, бірі мүгедек боп оралды, бірі сол соғыстан қайтпай қалды. Мен үйдің ортаншысы едім. Алғаш қызметті «Социалистік Қазақстаннан» бастадым. Сонда материалдарыма сол кездегі бас редактор Қасым Шәріпов «Өміріұзақ» деп түзетіп қол қоятын. Бірақ жас кезде төлқұжатымызға «Өмірзақ» деп жазылып кетті», – дейді. СІЛӘМБЕК – арабтың «ислам» (саушылық, салауаттық) сөзінен шыққан ныспы. Исламның бегі, діннің тірегі мағынасында қолданылады. Жаңа туған сәбиге «Жаратқанның ақ жолынан адаспасын, исламды бойына сіңірген үлкен азамат болсын» деген ниетпен қойылса керек. Сіләмбек – мұсылмандар мен түркілер арасында тек қазақтарға ғана тән есім. |
|
|
| janar |
7 сентября 2011 10:10
Сообщение #2
|
|
Участник
Репутация: 0 Группа: Администраторы Сообщений: 28 Регистрация: 4.12.2010 ICQ:-- |
ҚОЙШЫҒАРА – Бұл есім жайлы қазақтың белгілі жазушысы Қойшығара Салғараұлы: «Біздің Торғай өңірі жақта бір дәстүр бар. Ағайынды адамдарда бала болмай жүрсе, сағынтып, аңсатып жарық дүниеге келген сәбилерге Тайшығара, Қойшығара деп ат қоятын болған. Біздің ауыл да ашаршылықтан, басқа да нәубеттерден көп қырылған. Сондықтан дүниеге мен келгенде есімімді – Қойшығара, ағайынымыздың бір баласын Тайшығара деп атаған екен. Ал енді мағынасына келер болсақ, бұған араб-парсының қатысы жоқ, жанымызда қара қойшы боп малын бағып, тірі жүрсе болғаны деп қойған. Ата-анамның сол тілегін қабыл көріп, өзім де екі жыл қой бақтым», – дейді.
ҚҰСАЙЫН – қазақ тіліндегі арабизмдер қатарына жатады. Арабша нұсқасы – «хусейн». Аударғанда игі, жақсы деген мағынаны береді. Жаңа туған сәбиге «ел аузына жақсылығымен іліккен азамат болсын, айналасына ізгілік нұрын шашсын» деген ниетпен қойылатын ныспы. Түркілер мен иісі мұсылман арасында кең тараған есімдердің бірі. АЗАМАТ – араб тілінен енген есім. Енгенде де қазақ арасына әбден сіңісті болып кеткен сөздердің бірі. Қазақ ішінде көп ұшырасқанымен, арабтар, жалпы, өзге түркілер мен мұсылман арасында мұндай ат кездеспейді. Араб тіліндегі нұсқасы – «аъзамат». Оны қазақша аударғанда «ұлы, дара, жоғары дәрежелі» деген мағынаны береді. «Ел аузында жүрер, халқына пана болар нағыз жігіт болсын» деген ниетпен қойылатын ныспы. Ел ішінде жиі кездеседі. ЗӘУРЕШ – арабтың «зәхра» (нұрлы жүз, жарқын келбет) сөзінен шыққан. Ұлық пайғамбар қызы Фатиманы осылай деп атайды екен. Кейін бұл есім қазақ арасына сіңіп, Зура, Зухра, Зәуре формасында қолданылатын болған. Бұл есім мұсылмандар арасында, әсіресе шиғалар ортасында, жиі кездеседі. ҒАЗИЗ – арабтың «ғазизун» сөзінен шыққан есім. Мағынасы «қымбатты» дегенді білдіреді. Дүние есігін ашқан сәбиге «Біз үшін қымбат жан болсын, айналасына сыйлы, аяулы болсын» деген мағынамен қояды. Ел ішінде жиі кездесетін ныспы. БАҒДАТ – қазақ арасына әбден сіңісті болып кеткен, жиі кездесетін есім. Сөздің түбірі парсы элементтерінен құралған. «Бағ» – жаратушы, «дад» – сыйлық деп аударылады. Жаңа туған сәбиге «Жаратқанның бізге берген сыйы болды, ғұмыр жасы ұзақ, Алланың алқауындағы жан болсын» деген ниетпен қойылатын болса керек. Бір қызығы арабтар мен парсылардың өзінде мұндай есім кездеспейді. МЕХЛІС – арабтың «Мухлис» сөзінен шыққан. Аудармасы «халас, таза» деген мағынаны білдіреді. Таза ниетпен қызметіңде болайын дегеннен туған. «Хақ жолында жүрсін, тазалығымен, адалдығымен ерекшеленсін» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін ныспы. АЛДАНЫШ – қазақтың төл есімі. «Құдай тіл-көзден сақтасын, ата-анасының көз қуанышы, алданышы болсын» деген ниетпен қойылатын жұбаныш ныспысы. Бұл есім көбіне отбасындағы жалғыз балаға, сәбилер тұрақтамай жатқан кезде қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін ныспы. ШӘМІЛ – қазақ тіліндегі арабизмдер қатарына кіреді. Араб тілінен аударғанда «бәрін қамтушы, жинақтаушы, біріктіруші» деген мағынаны береді. Жаңа туған сәбиге «өнерлі, қол бастаушы, жан-жақты болсын» деген ниетпен қойылады. Халық арасында сирек ұшырасатын ныспы. АҚМЫРЗА – қазақтың төл есімі. «Ақ» (шын, тура, ақиқат, хақ) және «мырза» (қолы ашық, жомарт, сауатты, білімді және әмірші әулеттердің атына айтылатын сыпайыгерлік сөзі) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Қолы ашық, жолы ашық, көңілі кең, жүрегі ақ азамат болсын деген ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін есім. Көбіне жеңгелері жақсы көрген қайныларын осылай атап жатады. АСАН – қазақ тіліне енген арабизмдер қатарына жатады. Араб тілінен аударғанда «асан» сөзі «өте әдемі, көрікті, сұлу, жақсы» дегенді білдіреді. Жаңа туған сәбиге жан дүниесі сұлу, көрікті азамат болып ержетсін деген ниетпен беріледі. Қазақ үшін қастерлі бұл есім көбіне аңызға айналған абыз тұлға Асан қайғының ныспысына байланыстырылып қойылады. Бұл есім ел ішінде жиі кездеседі. ДИАР – қазақтың аяулы ұлы Дінмұхаммед Қонаев (інісі) пен классик жазушы Мұхтар Әуезов (қызы) құда болып, немерелеріне осы есімді берген. Дінмұхаммед есімінен «Ди», Мұхтар есімінен «ар» жалғауларын қосып, «ДИАР» ныспысын дүниеге әкелді. Есімі ел-халқының жүрегінде сақталатын жақсы азамат болсын, алғысқа бөленсін деген жақсы ниетпен ырымдалып қойылған. Ел ішінде сирек кездесетін есім. Және де араб тілінде «Диар» сөзі – «Отан, өлке, аймақ» мағынасын білдіреді. МӘЛІК – арабтың монархиялық титулы. «Әмір», «сұлтан» дәрежелерінен айырмашылығы, «молек» сөзі «падишах, билеуші» мағынасын білдіреді. Және де «мәлек» сөзі «періште» деген ұғымды айшықтайды. Қазақ арасына ислам діні тамырын терең тарта бастаған тұста келген ныспы. Жаңа туған сәбиге «ел билейтін ұлан болсын, жамандық атаулыдан жырақ жүрсін» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде жиі кездесетін есім. ТАУФИК сөзі – қазақ тіліндегі арабизмдер қатарынан орын алады. Түпкі мағынасы «алғыс, ризашылық» дегенді білдіреді. Қазақ бұл есімді жаңа туған сәбиге «ел алғысына бөленген жан болсын, Алланың ризалығындағы мүміндер қатарынан көрінсін» деген ниетпен қояды. Ел ішінде өте сирек кездесетін есім. ЕСЕНҚОС – қазақтың төл есімі. Тілекті ныспы. Жаңа туған сәбиге «аман-есен қатарға қосылсын, ел қамын ойлаған азамат болсын» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін есім. ДАРХАН – бұл есім қазақ тілінде кеңпейіл, жомарт деген мағынаны береді. Ал «тархан» сөзі түркі тілінде хан сарайындағы сыйлы қызметкер деген мағына береді. Тархандар ханның қабылдауына емін-еркін кіріп-шығу құрметін иеленген және салықтан азат етілгендер болып табылады. Тархандар хан тарапынан тоғыз мәрте кешірімге ие бола алады және бұл құқық олардың тоғызыншы ұрпағына дейін сақталатын болған. Сондай-ақ «дархан» сөзі моңғол тілінде ұста дегенді білдіреді. Моңғолияда үлкендігі жағынан үшінші орын алатын қала мен аймақ та «дархан» деп аталады. ҒИНАЯТ – бұл есім араб тілінен аударғанда «көмек, мейірім, шарапат, ықылас» деген мағына береді. Жаңа туған сәбиге «айналасына шарапаты, шапағаты жауған жан болсын, мейірімді болып өссін» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін ныспы. НАМАЗӘЛІ – діни ныспы. Парсының «намаз» (ғибадат, құлшылық) және арабтың «әлі» (асқақ, ұлы) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Жаңа туған нәрестеге «құлшылығымен, ғибадатымен ұлы Жаратушының назарында болсын» деген мағынада беріледі. ҚАРМЫС – бұл есім көнерген түркі сөзінен шығады. Бұл күндері Көкше жұрты «есесін қайтару, кек алу» дегенді қармыс деп айтады. Сәбиге «ешкімге есесін жібермейтін, өжет, өр болып өссін» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде өте сирек кездеседі. ПІРІМҚҰЛ – парсының «пір» (көсем, ұстаз) және қазақтың «құл» сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Қазақ ілімді, көзі ашық, Алланың сүйген құлының сипатын танып, әулие санап, «пір» атандырған. «Рухани бай әрі Жаратқанның адал құлы болсын» деген ниетпен қойылатын есім. Ел ішінде өте сирек кездеседі. ЕСЕТ – парсы есімі. «Келісті, лайықты, жаужүрек» деген мағынаны білдіреді. Жаңа туған сәбиге «азамат деген атқа лайықты, елін қорғар жаужүрек жігіт болсын» деген ниетпен береді. Халық арасында «ердің соңы – Есет, пірдің соңы – Бекет» деген аталы сөз бар. Қазақ елі бұл ныспыны Есет батыр Көтібарұлының құрметіне қояды. Ел ішінде сирек кездеседі. СӘКЕН – еркелеткен есім. Сағид бин Әбудқас (Сәдуақас) ныспысының қысқарған түрі. Арабшадан аударғанда «Сәъд» (бақыт) және «Әбуд» (құл) «Қас» (кішіпейіл) деген мағына береді. «Алланың сүйген, кішіпейіл құлы болсын, хақ жолында бақытқа кенелсін» деген ниетпен қойылады бұл есім. Қазақ әдебиетінің классигі, Алаштың аяулы ұлы Сәкен Сейфуллиннің құрметіне қойылады көбіне. Ел ішінде жиі кездеседі. ШӘМШИДИН – араб ныспысы. «Шамси» (күн) және «дин» (дін, сенім) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Ислам діні Тұран топырағына кеңінен қанат жайғаннан кейін ел ішіне көп таралған атау. «Дін көгіміздегі күндей жарқырап тұрсын» деген ниетпен қойылады. Бүгінгі таңда өте сирек кездесетін ныспы. МЕДҒАТ – арабтың «мәдәтүн» сөзінен шығады. «Жәрдем, көмек» деген мағынаны білдіреді. Тіліміздегі медет, медицина сөздерінің де түп-төркіні осы «мәдәтүн» сөзінен шығады. Жаңа туған сәбиге «жақын-жуығына жәрдемі, көршісіне көмегі, достарына демеуі көп азамат болсын» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде өте сирек кездеседі УАҚАП – араб ныспысы. Діни ат. Алланың тоқсан тоғыз есімінің бірі ретінде аталады бұл сөз. «Сыйлаушы, жомарт» деген мағына береді. Бар тіршілік атаулыға өмір сыйлаған Алланың бір сипаты. Бұл есімді жаңа туған сәбиге «Жаратқанға риясыз құлшылық еткен жан болсын» деген ниетпен қояды. Ел ішінде өте сирек кездеседі. ФАЗЫЛХАН – арабтың «фәзл» (білім) және түркінің «хан» (басқарушы, мем¬лекет билеуші) сөзінің бірігуінен құралған есім. Жаңа туған сәбиге білімі асқан, би¬лігі тасқан азамат болсын деген ниетпен қояды. Ел ішінде сирек кездесетін ныспы. ГҮЛФАЙРУС – қазақтың «гүл» (хош иісті өсімдік, ажар, келбет, көрік) және пар¬сы тіліндегі «фируза», яғни «ай сәулелі» деген теңеу сөздің бірігуінен құралған ныс¬пы. Жаңа туған қыз балаға «ай ажарлы, күн көрікті, гүлдей жайнаған бой¬жет¬кен болсын» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін ныспы. АЗАТ – қазақтың төл есімі. «Өз еркі өзінде, еркін» деген мағына береді. Қазақ елі Тәуелсіздік алған тұста осы есім жаңа туған сәбилерге көптеп қойыла бастады. «Азат, егемен елдің азаматы, тәуелсіз мемлекеттің тұтқасын ұстар ержүрек ұланы болсын» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде жиі кездеседі. Және де халқымызда керегенің артық тұрған сыңар басын «азат бас» деп атайды. ІЗЕТ – қазақтың төл есімі. «Сыпайы, биязы, кішіпейіл» деген мағына береді. Қазақ жаңа туған сәбиге «ел-халқының бағына туған кішіпейіл, ізетті, әдепті ұлан болып өссін» деген ниетпен қояды. Ел ішінде өте сирек кездесетін ныспы. РАХМАНҚҰЛ – арабтың «рахман» (рақым, мейірім, кешірім) және қазақтың «құл» (тәуелді, бас еркі жоқ) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Діни есімдер қатарына жатады. Өйткені «Рахман» Алланың 99 есімінің бірі. Қазақ жаңа туған сәбиге бұл есімді «Жаратқанның мейірімді, иманды құлы болсын, хақ жолынан таймасын» деген ниетпен қояды. ӨМІРСЕРІК – қазақтың төл есімі. «Өмір» (ғұмыр, тіршілік) және «серік» (дос, тағдыры ортақ жан) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. «Ата-анасына серік болып өссін» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін ныспы. СҰҢҒАТ – арабтың «санъат» сөзінен шыққан есім. «Шебер, шеберхана, өнер» деген мағына береді. Жаңа туған сәбиге «он саусағынан өнер тамған шебер болсын, ел-жұртына пайдасы тиер азамат болсын» деген ниетпен қояды. Сондай-ақ қазіргі таңда бейнелеу өнерін де «сұңғат өнері» деп атайды. КЕМЕҢГЕР – қазақтың төл есімі. «Дана, данышпан, кемел ойлы» деген мағына береді. Бұл есім жаңа туған сәбиге «кемел ойлы, ақылы толысқан, арлы азамат болып өссін» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін ныспылар қатарына жатады. ҚУАНТҚАН – қазақтың төл есімі. Дүние есігін жаңа ашқан сәбидің сүйіндіріп келгенін ескеріп осы есімді береді. Ғұмыр жасы ұзақ, баршамызды игі істерімен, адами құндылықтарымен қуантып жүре берсін деген ниетпен қойылады. Қазіргі таңда ел ішінде өте сирек кездесетін ныспы. САЛДАР – қазақтың төл есімі. «Себеп, нәтиже» деген мағына береді. Көп уақыт бала сүймеген отбасында нәресте дүниеге келгенде осы есімді береді. Әулие-әмбие аралап, Алладан сұрап алған балаға да осындай ныспыны қояды. Ел ішінде өте сирек кездеседі. ҚОБЫЛАНДЫ – қазақта ерлігімен аты шыққан даңқты батыр. Жаңа туған сәбиге «Қобыланды батырдай жаужүрек, батыл болып өссін» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін есім. БИКЕШ – қазақтың төл есімі. Бойжеткен қыздар мен жас әйелдерге айтылатын мәдениетті, ибалы сөз. Және де күн мен түннің теңелу нүктесі орналасқан шоқ жұлдызды Бикеш деп атайды. Жаңа туған қыз балаға «қылықты, ерке, сұлу болып бойжетсін» деген ниетпен қояды. Ел ішінде өте сирек кездеседі. ӘБУТӘЛІП – арабшадан аударғанда: «әбу» – әке, «талеб» – шәкірт, талаптанушы. Төртінші халифа хазірет Әлидің әкесі, Пайғамбармен бір туған Әбу Талебтің құрметіне қойылған есім. ЗЕРЕ – қазақтың төл есімі. Көбіне қыз балаға қойылады. Көне түркі тілінде іші қуыс, ұзын келген, сәукелемен бірге киілетін баскиімді және де кіреукенің кеуде мен арқа жақтарына темір не болат тақташалар қосылып өрілетін сауытты осылай атайтын болған. «Сәукеледей әдемі, сұңғақ болып өссін» деген ниетпен қойылатын есім. АЗАМАТ – қазақтың төл есімі. Дүние есігін жаңа ашқан ұл балаға «нағыз ер-азаматқа тән қасиетке ие болсын, халқының жанашыры, жоқшысы болсын» деген ниетпен қойылатын тілеулі есім. Ел ішінде жиі кездеседі. КӨПБОСЫН – ырымды ныспы. Қазақ – балажан халық. Шаңырақта сәбилер күлкісінің көп болғанын қалайды. Сол себепті де дүниеге жаңадан келген сәбиге «баламның артынан көп іні-қарындасы ерсін, үлкен әулет болып өссін» деген ниетпен осы есімді беретін болған. Ел ішінде сирек кездеседі. БҮРКІТ – қазақтың төл есімі. Таулы жерлерді мекендейтін тегеурінді, имек тұмсықты құстың атауын жаңа туған сәбиге «Қыран құстай биікке самғасын, еркін өссін» деген ниетпен қояды. Қазақ халқы үшін бүркіт – қасиетті, қастерлі. Еліміздің көк байрағында да қыран құс бейнеленген. Бұл есім ел ішінде сирек кездеседі. ӘЛИЯР – араб есімі. «Әлиге жар болған, жақтас болған» деген мағына береді. Ел ішінде өте сирек кездеседі. ӘУЕЗНҰР – арабтың «аваз» (әдемі үн, дыбыс) және қазақтың нұр (сәуле, шуақ) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Ел ішінде өте сирек кездеседі. Жаңа туған сәбиге «арынды ақын, таңдайы тақылдаған әнші» болсын деген тілекпен береді. ЖАНБАТЫР – қазақтың төл есімі. «Жан» (рух) және «Ба¬тыр» (ержүрек, батыл, өткір) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Жаңа туған сәбиге «рухы өр, намысты, жігерлі, жан дүниесі бай жігіт болып өссін» деген ниетпен қойылады. ӨСЕР – бұл да қазақтың өз есімі. Ел ішінде «Өсер көбейсін» деген сөз бар. «Бала-шаға, мал-жаның көп болсын, өсіп-өнсін» деген мағына береді. Нәрестеге «өскен әулет болсын, үрім-бұтағы көп болсын» деген тілекпен қойылады. |
|
|
|
| janar |
8 сентября 2011 07:59
Сообщение #3
|
|
Участник
Репутация: 0 Группа: Администраторы Сообщений: 28 Регистрация: 4.12.2010 ICQ:-- |
МЫҢБАЙ – қазақтың төл есімі. Ырымды ныспы. Жаңа туған сәбиге «мыңғырған мал айдаған бай, рухани кемел жан болсын» деген ниетпен қойылады. Бүгінгі таңда сирек кездесетін есім.
ТӨРЕГЕЛДІ – қазақтың «төре» (қоғамдағы ақсүйек қауым, әділдігін, төрелігін тура айтатын жан) және «келді» сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Баласын адамгершілік қағидасының биігінен көргісі келетін қазақ халқы жаңа туған сәбиге осы есімді нышандап беретін болған. Ел ішінде өте сирек кездеседі. ҚҰЛАХМЕТ – діни ныспы. Қазақтың «Құл» (тәуелді) және арабтың «Хамд» (мақтаулы) деген сөздерінің бірігуінен құралған есім. Исламның ұлы ғұламасы Құл қожа Ахмет Ясауидің құрметіне қойылған ныспы. Кейіннен ел ішіне кеңінен таралған. Жаңа туған сәбиге «ұлы ғұламадай Алланың сүйген құлдарының қатарынан болсын» деген тілекпен беріледі. Қазіргі таңда өте сирек кездеседі. НЫҒМЕТ – арабтың «неғмат» (игілік, молшылық) сөзінен шығады. «Алланың нығметі жаусын» деген ниетпен қойылатын есім. МАЙДАН – бұл екінші дүниежүзілік соғыс орын алған тұста көп қойыла бастаған ныспы. Соғысқа кеткен асыл жарына, жаужүрек ұлына деген сағыныштан халық жаңадан дүние есігін ашқан сәбиге осы есімді беретін болған. Қазіргі таңда ел ішінде мүлдем кездеспейді. ҮМБЕТБАЙ – арабтың «умма» (қоғам, қауым – ислам дінін қабылдаған адамдарды осылай атайды) және қазақтың «бай» (дәулетті, бақуатты, рухани кемел) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Жаңа туған сәбиге қазақ халқы бұл есімді «Сүйікті пайғамбарымыздың (с.ғ.с) үмбеті болсын, жан-дүниесі бай, иманды жан болсын» деген ниетпен ырымдап қоятын болған. Ел ішінде сирек кездесетін есімдер қатарында. МЕРЕКЕ – қазақтың төл есімі. «Салтанат», «Шаттық» деген мағыналарды білдіреді. Жаңа туған сәбиге өмірі шаттыққа, салтанатты сәттерге толы болсын, әрқашан жадырап жүрсін, ата-анасының көз қуанышына айналсын деген ниетпен қояды. Ел ішінде сирек кездесетін ныспылардың қатарына жатады. Оразақ – көне түркі тіліндегі «байлық», «табыс», «дәулет», «бақ» деген мағыналарды білдіретін «ораз» сөзінен жасалған есім. Есімдегі «ақ» қосымшасы кішірейту, еркелету мәнімен қоса, «таза», «пәк» деген ұғымды да меңзейді. Бұл ат сәбидің өмір жолы бейнетсіз, жоқшылықсыз болсын деген ниетпен қойылатын болған. Мәриям – кісі есімдері туралы ғылым бойынша бұл есім иврит тілінен тараған. Сондай-ақ оның латын тілінен шыққаны туралы да болжамдар бар. Оның мағынасы «сүйікті», «етене жақын» дегенді білдіреді екен. Тарихта бұл есімнің даңқты және ықпалды әйел адамдарға қойылғаны белгілі. Ономастикалық зерттеулерде Мәриям, Мария есімдері «сәби әділ, турашыл болсын деген ниеттен туған» деп жазылады. Нығметжан – араб тілінде «аман-саулық», «аманшылық» деген ұғымды білдіретін түбір сөзден жасалған есім. Халқымыздың дүниетанымында «нығмет» сөзі «бақыт», «игілік», «ырыс-несібе» ұғымдарымен мағыналас. Демек, бұл есімді қоюдың астарында сәби төрт құбыласы түгел, несібесі мол, шарапатты жан болып өссін деген тілек жатыр. БАҚЫТРИЗА – қазақтың төл есімі. «Бақыт» (қуанышқа кенелу, мақсат-мұратқа жету) және «риза» (көңіл күйі көтерілу, сүйсіну) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Қазақ жаңа туған сәбиге бұл есімді «бақытты әрі ризық-несібесі мол болсын, әрдайым жолы оңғарылсын, жүзінен күлкі, шаттық кетпесін» деген ниетпен ырымдап қоятын болған. Ел ішінде өте сирек кездесетін ныспы. БАҚБЕРГЕН – қазақтың тілеулі есімдерінің қатарына жатады. Жаңа туған сәбиге «басына бақ қонсын, ырыс-құт ажырамасын» деген ниетпен жақсы ырымға балап қойып жатады. Ел ішінде жиі кездесетін ныспы. СӘТ – қазақтың төл есімі. Ыңғайлы мезет, орайлы, оңтайлы кезді осылай атайды. Жаңа туған сәбиге «айы оңынан тусын, жаратқан жолын оңғарсын» деген ниетпен қойылатын ныспы. Дәл осы сөзбен төркіндес арабтың «сәъд» (бақыт) деген де сөзі бар. Ел ішінде сирек кездесетін есім. ТАУМҰРАТ – қазақтың «тау» және «мұрат» сөздерінің бірігуінен құралған есім. «Талабы таудай жігіт болсын, мұратына жетсін» деген ырыммен қойылады. Қазақ арасында өте сирек кездесетін ныспы. ҒАБДЫҒАППАР – арабтың «әбді» (бұл сөз екі түрлі мағынаға ие: 1) мәңгі, шексіз; 2) қызметші, Жаратқанның құлы) және «ғаппар» (кешірімді, мейірімді) сөздерінің бірігуінен құралған ныспы. Жаңа туған сәбиге «қайырымды, жүрегі жұмсақ, Жаратқанның адал құлы болсын» деген ниетпен ырымдап қоятын болған. Бұл есім қазақ арасында көбіне «Әбдіғаппар» деп айтылады. Ел ішінде сирек кездесетін есім. АЛДИЯРБЕК – қазақтың «алдияр» (ханға, төрелер мен сұлтандарға құрмет білдіру) және «бек» (рубасы, ел билеуші) сөздерінің бірігуінен құралған есім. «Алдияр» сөзі сондай-ақ араб тілінде «дос» деген де мағынаны береді. Бұл ныспыны жаңа туған сәбиге «ел басқарған дана, халыққа қызмет қылар ұлан болсын» деген ниетпен ырымдап қоятын болған. Ел ішінде өте сирек кездесетін есім. ХИСМЕТ – араб сөзінен енген есім. Мағынасы «қорғау, медеу, сүйеніш» дегенді білдіреді. Қазақ тілінің өзіндік ерекшелігіне байланысты бұл есімнің Ісмет, Есмет, Қысмет деген де нұсқалары бар. Жаңа туған сәбиге «ата-анасының, туған-туыстарының қорғанышы, сүйеніші, тірегі болсын» деген ізгі ниетпен қойылады. Ел ішінде сирек кездесетін ныспы. ӘШІР – арабтың «ғашур» сөзінен шыққан діни есім. «Ғашур» сөзі «он» деген мағына береді. Арабтар мұхаррам айының (Хижра күн тізбесінде жылдың бірінші айы Мұхаррам айы) оныншы күнін мереке ретінде атап өтеді. Мұхаррам айының оныншы күнінде туған балаға осы ныспыны «әрдайым қатарының алды, ел бастаған серке болсын» деген ырыммен қояды. Ел ішінде сирек кездесетін есім. ДАСТАН – әдебиеттегі эпикалық жанрды, сюжеті ұзақ жырды, қиссаны бізде осылай атаса парсы тілінде «дәсте» бірінен соң бірі айтыла беретін әңгіме деген мағына береді. Жаңа туған сәбиге «өмірі өнегелі, ғұмыры ұзақ, есімі ел жадында жүретін ұлан болсын» деген ниетпен ырымдап қойылатын ныспы. Ел ішінде жиі кездеседі. ДӘУРЕН – қызыққа толы бақытты шақ деген мағынаны білдіреді. Төл ныспымыз. Жаңа туған сәбиге «өмірдің қызығын көрсін, бақытты ғұмыр кешсін» деген ниетпен қойылады. Ел ішінде өте жиі кездесетін есімдер қатарына жатады. ҚАЛИАСҚАР – арабтың «әли» (жоғары, асқақ) және қазақтың «асқар» (зәулім биік, заңғар) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Екі сөз де заттық ұғымда бір мағынаны береді. Жаңа туылған сәбиге «әрдайым жоғарыдан көрінсін, жан дүниесі таза болсын» деген ырыммен қойылатын ныспы. Ел ішінде өте сирек кездеседі. МАНАТ – қазақтың төл сөзі. Құнды матаны айтады. «Алыстан қызыл көрінсе, манат емей немене» деп келетін өлең жолдары бұл сөзімізге дәлел. Және де ертеде алтын теңгені МАНАТ дейтін болған. Жалпы, бір сөздің екі мағынасы да «құнды, бағалы» деген ұғымды береді. Жаңа туған сәбиге өз ортасына қадірлі, сыйлы, құрметті болсын деген ізгі ниетпен қояды. Ел ішінде өте сирек кездесетін ныспы. ЖАБАЛ – араб тілінде «тау» деген мағынаны білдіреді. «Тау талапты ұлан болсын» деген ізгі тілекпен қойылады. САБЫРАЛЫ – қазақтың «сабыр» (төзім, шыдам) және арабтың «әлі» (асқақ) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Жаңа туған сәбиге «үлкен сабырдың иесі болсын, ұстамды әрі төзімді болсын» деген ниетпен қойылатын ныспы. Ел ішінде сирек кездеседі. МАНСҰР – араб сөзінен шыққан ныспы. «Жеңімпаз, мерейі үстем» деген мағына береді. Қазақ халқы жаңа туған ер балаға «жорытқанда жолы болсын, әркез жеңіспен оралсын» деген ырыммен осы есімді қоятын болған. Тарихымыздағы тұғырлы тұлға – Абылайханның да шын аты «Әбілмансұр» екені белгілі. МАНСҰР – ел ішінде сирек кездесетін есімдер қатарына жатады. НҰРСҰЛТАН – қазақтың «нұр» (сәуле, шуақ) және арабтың «султе» (билеуші) деген сөздерінің бірігуінен құралған есім. «Құдайдың нұры түскен билеуші, құзырлы сұлтан» деген мағына береді. «Патша – Құдайдың жердегі көлеңкесі» дейтін мұсылман жамағаты үшін қастерлі ныспы. Ислам діні түркі топырағына сіңіп, тамырлана бастаған тұста «сұлтан» сөзі билік лауазымы ретінде қабылданды. НҰРСҰЛТАН – ел ішінде жиі кездесетін есімдер қатарында. ЕЛОРДА – қазақтың «ел» (халық, бұқара) және ежелгі түркі тіліндегі «орда» (орын, орталық) сөздерінен құралған атау. «Елдің орталығы, астанасы» деген мағына береді. АСТАНА – ежелгі шағатай тілінде көп кездеседі. Еңбектерін шағатай тілінде жазып қалдырған ұлы ғұлама, мұсылман әлемінің ұстазы Қожа Ахмет Ясауидің еңбектерінде «Астанаға басым қойып зар илесем» деп келетін өлең жолдары бар. «Астана – ақиқатқа ұластыратын қақпа, Құдайға бастайтын табалдырық» деген мағына береді. Бұл сөз «табалдырық, тұрақ, ұстын» мағынасында парсы тілінде де кездеседі. ЖЕТКЕРГЕН – қазақтың ырымды ныспысы. Жаңа туған сәбиге «біз жетпеген биікке осы балам жетсін, бізді де жақсылыққа жетелесін, арманымызға жеткізсін» деген ырыммен қойылатын есім. Әулие аралап, жаратқаннан сұрап алған сәбилерге де осындай нышанды есім береді. Ел ішінде сирек кездесетін есімдер қатарында саналады. МҰХТАР – арабтың «мухтар» деген сөзінен шыққан. Таңдаулы, сыйлы, еркін, құрметті деген мағына береді. Тұран топырағына Ислам діні кеңінен қанат жайған тұстан бастап, ел ішіне есім ретінде енген сөз. Жаңа туған сәбиге «сыйлы, қадірлі болсын» деген ниетпен қойылатын ныспы. Қазақ халқы осы есіммен аттас ұлы перзенттерінің құрметіне де балаларына «Мұхтар» есімін беріп жатады. Ел ішінде жиі кездесетін есім. ХАНБИБІ – ежелгі түркі тіліндегі «хан» және «бибі» сөздерінен құралған есім. «Ханның жары» деген мағына береді. Мәртебелі есім. Ақсүйек тұқымдары жаңа туған қыз балаға осы есімді ырымдап қоятын болған. Ханбибі сирек кездесетін есімдер қатарына жатады. ЕРБОЛ – қазақтың төл есімі. Халқымызда жаңа туған сәбиге «ат жалын тартып мінер ер болсын, елін жаудан қорғайтын батыр болсын» деген ырыммен қойылатын тілекті ныспы. ЕРБОЛ ел ішінде жиі кездесетін есімдердің қатарына жатады. ҒАЙРАТ – арабтың «ғейрат» (ар, намыс) сөзінен шығады. Намысты, қайратты болсын деген ниетпен қойылады. БАЙШЫЛЫҚ – қазақтың төл есімі. Ырымды ныспы. Жаңа туған сәби шаңыраққа құт-береке әкелсін, баршылық, тоқшылық заман болсын деген ізгі ниетпен қойылады. АМАНАТ – бұл есім де қазақтың нышанды ныспысы. Жаңа туған сәбиді менің балам емес, халықтың баласы деп аманаттайды. Яки қариялар немересіне, шөбересіне осы есімді ырымдап қояды. «Баламның қалған өмірі сендерге аманат» деп ата-анасына табыстайды. АМАНАТ – ел ішінде сирек кездесетін есім. Әбубәкір – араб сөзінен шыққан. «Әбу» – әке, «бәкр» таза, пәк деген мағына береді. Яғни «Бәкірдің әкесі» деген сөз. Ел ішіне ислам діні кеңінен қанат жайғаннан кейін тарала бастаған ныспы. Пайғамбарымыздан кейінгі ұлық халифа болған Әбубәкір Сыдықтың құрметіне жаңа туған нәрестеге ырымдап қояды. Қазақ арасында бұл есім көбіне қысқартылған түрде «Әубәкір» болып айтылады. МАХАМБЕТ – араб сөзінен шыққан. «Мақтаулы, лайықты» деген мағына береді. Түркі тектес елдер ішінде тек қазақ халқында ғана бұл атау есім ретінде қолданылады. Жаңа туған сәбиге мақтаулы, ел аузында жүрген абзал жан болсын деген ниетпен қойылатын ныспы. МАХАМБЕТ сирек кездесетін есімдер қатарына жатады. СЕРІК – көне түркі және араб тілдерінде ұқсас мағынада кездесетін сөз. Қазақ халқы жаңа туған сәби өзге балаларға серік болсын деген ізгі ниетпен ырымдап қояды. Ел ішінде жиі кездесетін есім. МӘЖИТ – арабтың «мәжид» деген сөзінен шыққан. Даңқты, белгілі, мәшһүр деген мағына береді. Нәрестеге есімі елге белгілі тұлға болсын деген ниетпен қойылады. ҚАДЫР – арабтың «қадер» деген сөзінен шыққан. Ұлы, құдіретті, шексіз деген мағынаға ие. Түркі тілдес, жалпы мұсылман халықтарының арасында кең тараған ныспы. Жаңа туған нәрестеге иман жүзді, қадірлі, сыйлы болсын деген ниетпен қойылатын есім. Қадыр – Алла тағаланың тоқсан тоғыз есімінің бірі. РАШИД – арабтың «рашидун» (шыншыл, әділ) сөзімен төркіндес. Шыр етіп дүние есігін ашқан сәбиге адал, әділетті болсын деген ырыммен қойылатын есім. АБЗАЛ – түбірі арабтың «фәзл» деген сөзінен шыққан. Білімді, даналық иесі деген мағынаны білдіреді. Қазақ халқы ардақтайтын адамын «абзал жан» деп атайды. Нәрестеге құрметті, білімді болсын деген ниетпен қойылатын ныспы. Ел ішінде өте жиі кездесетін есімдер қатарына жатады. ШАВХАТ – арабтың «шафақат» (мейірім, шапағат) сөзімен төркіндес есім. ТОҚТАР – жас отбасында сәбилер тұрақтамай, шетіней берсе, келесі туылған балаға ырымдап осындай есім береді. ДИДАХМЕТ – парсының «дид» (келбет) және арабтың «ахмад» (аса мақтаулы) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Мұсылман жамағаты Мұхаммед пайғамбарды (с.ғ.с) «Ахмад» деп атайтын болған. Бұл есімнің мағынасы пайғамбардың келбеті дегенді береді. Әдетте, пайғамбар жолын берік ұстансын, пайғамбар жолымен жүрсін, адал болсын деген ырыммен қойылатын есім. Ел ішінде өте сирек кездесетін ныспылардың бірі. СЕЙІТХАН – арабтың «сеид» (ұлық, мырза, төре) және түріктің «хан» сөздерінің бірігуінен құралған есім. ЕДІГЕ – ежелгі түркі тілінде «асыл текті», «бетінен нұры тамған» деген мағына береді. Ел ішінде сирек кездесетін есімдердің бірі. ҚАЙРАТ – қазақтың төл есімі. Жаңа туған сәбиге ақылына қайраты серік болсын деген жақсы ниетпен қойылатын есім. ИРАН-ҒАЙЫП – қазақ халқында «иран бағы» деген ұғым бар. Иран – Эдем бағы, яғни жұмақ. Парсылар «Эрам бағы» деп айтады. Ғайып – арабтың «ғаэб» деген сөзінен (жоқ болып кету, көзден тасалану, тылсым) шыққан. Жаңа туған сәбиге екі дүниенің де бақытын көрсін, иман жүзді болсын деген ниетпен қойылады. ИРАН-ҒАЙЫП – мұсылман жамағатында өте сирек кездесетін есім. БАИР – көне түркі тілінде «баир» сөзі мереке, мейрам мағынасын білдіреді. Қазіргі таңда түрік халқы мейрамды «байрам» деп айтады. ЖОМАРТ – парсының «жавонмәрд» (тура мағынасында – жас жігіт, ауыспалы мағынасында – азамат) деген сөзінен шыққан. Айналасындағы жұртқа шапағаты тиген жомарт жігіт атансын, көңілі кең азамат болсын деген ниетпен қойылатын есім. Ел ішінде жиі кездесетін есімдердің бірі. САҒАДАТ – парсының «Саадат» (бақыт) деген сөзінен шыққан. Исі мұсылман жұртына ортақ есім. Қазақ халқы баласының бақытты болуын, саналы ғұмырында тек жақсылыққа жолығуын қалап осы есімді береді. Сағадат – қазақ арасында сирек кездесетін есімдердің бірі. СҰЛТАНӘЛІ – түркі жұрты ислам дінін қабылдағаннан кейін ел ішінде кең тараған есім. Арабтың «султе» (билік) және «а‘ли» (жоғары, асқақ) сөздерінің бірігуінен құралған. Жаңа туған сәбиге мерейі үстем, асқақ, абыройлы болсын деп осындай есім береді. Сұлтанәлі – қазақ арасындағы айрықша есімдердің бірі. Өтеген: күллі түркі халқының алтын бесігі болған Орхон өзені жағасындағы Өтукен жерінің құрметіне қойылған есім. Сондықтан да бұл есім түркі жұртына ортақ. Көне түркі тіліндегі «ытук» (қасиетті) және «иен» (дала, мекен) сөздерінің бірігуінен құралған. Сөздің мағынасы қасиетті орда, киелі мекен дегенді береді. Қыдырәлі: Бұл – күллі мұсылман жұртшылығына ортақ есім. Табаны тиген жерге көк шалғын бітіп, айналасын гүлдендіріп жүретін Хызыр пайғамбар мен Әли халифаның құрметіне қойылған есім. Арабтың «хызр» (жасыл) және «а‘ли» (жоғары, асқақ) сөздерінің бірігуінен құралған. БАҚТИЯР: парсының «бәхт» (бақыт) және «иар» (жар) сөзінің бірігуінен құралған есім. Мұсылман жамағаты арасында қазақтар мен ирандықтар арасында көптеп кездесетін ат. Парсы шығанағында Орталық Азиядан ауып барған тайпаның бірі бахтиярлар деп аталады. Бұл есімнің түп-төркіні «бақытты болсын» деген тілекпен астасады. ӘБДІМӘЛІК: арабтың «Абдулмалек» есімінің қазақыланған түрі. Есім «абдун» (құл) және «малекун» (патша) сөздерінің бірігуінен құралған. Мұндай ат әдетте бір ғана Жаратушы Иенің құлы болсын, басқаға бас имесін деген ниетпен қойылады. Сондықтан да болар, мұсылман жамағаты арасында Әбдімәліктер көптеп кездеседі. ЖҰМАҒАЛИ: арабтың «жум‘е» (барлық жұрт жиналатын күн, жұма) және «а‘ли» (жоғары, құрметті) сөздерінің бірігуінен құралған. Алла тағала ұлық еткен жұма күні дүниеге келген деген мағынаны береді. Мұндай есім түркілер мен мұсылмандар арасында тек қазақтарға ғана тән. АМАНЖАН: арабтың «әманун» (қауіпсіз, тыныш, жайлы) және түркінің «жан» сөзінің бірігуінен құралған есім. Түркі қауымы мен мұсылман жамағаты арасында тек қана қазаққа тән аттардың бірі. Көбіне жолаушылап кеткен жанның амандығын тілеген ниетпен қойылатын есім. КАМАЛ: араб сөзі. «Толық, кемел» мағынасын береді. Қазақ арасында жиі кездесетін есімдердің бірі. Өзге мұсылмандар арасында көбіне Камаладдин түрінде кездеседі. Кемелдік исламдағы адамның рухани жетілуіндегі басты шарт, негізгі нысана болып табылады. МАҚСҰТ: арабтың «қасд»-«мәқсад» (пиғыл, мақсат) сөзімен төркіндес есім. Мұсылман үмбеті мен түркі қауымы арасында тек қана қазақ арасында кездесетін ат. Кейде «Мақсат», кейде «Мақсұт» түрінде қолданыла береді. УӘЛИХАН – арабтың «уәли» (билеуші, әкім) және түріктің «хан» сөзінің бірігуінен құралған есім. Түркілер мен мұсылмандар арасында тек қана қазақтарға тән санаулы есімнің бірі. ДҮЙСЕН – қазақ тіліне енген парсы сөзі: «ду» (екі) және «шәнбе» (күн) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Әдетте, қазақ арасында дүйсенбі күні дүниеге келген балаларға қойылатын, жиі кездесетін ат. Мұсылмандар үшін аптаның демалыс күні жұма болғандықтан, жексенбі – бірінші күн, дүйсенбі екінші күн болып табылады. Бір қызығы – мұндай есім парсытілдестердің арасында еш кездеспейді. Сондықтан Дүйсен қазаққа әбден сіңісті болып кеткен, парсы тілінен енген сөзге құралған есімдер қатарынан орын алады. ХАБИБА: араб тіліндегі «хуб» сөзімен төркіндес есім. Қазақшаласақ, игі жақсы мағынасын береді. Мұсылман жамағаты мен қалың түркі қауымы арасында, әсіресе, қазақ халқында жиі кездесетін есім. НҰРЛЫБЕК: араб тіліндегі «нур» және түркі тіліндегі «бек» сөзінің бірігуінен құралған есім. Ертеде «бек» деп – ханға бағынышты аймақ басшыларын айтатын болған. Бектердің үстінен қарайтын бас бек «бектербегі» (бегларбеги) дәрежесіне ие болған. Нұрлыбек – мұсылмандар мен түркі қауымы арасында тек қазақ арасында ғана кездеседі, кездескенде де жиі ұшырасатын есім. АРАП – араб тілінен енген есім. «Ареф» сөзінің қазақыланған үлгісі болып табылады. Аударғанда абыз, мистик, әулие мағынасын береді. Жаратқанның ерекше қасиеті қонған, тылсым сырын білетін жандарды осылай деп атайтын болған. Исламдық философия мен шығыс әдебиетінде эрфан-мистика арнайы ағым ретінде қарастырылады да, оның өкілдерін ареф дейтін болған. Басқа мұсылмандар арасында бұл есім Ариф түрінде кездеседі. Қазақ арасында кейде әріп деп те қолданылады. СҰЛТАН – қазақ арасында жиі кездесетін арабы есім. Билеуші мағынасын береді. Жұлдызшылардың пайымынша, мұндай есімді иеленгендер ешкімнен қорықпайтын батыл келеді және әрдайым өзгеге көмектесуге әзір тұрады. Еркіндікті жаны сүйеді. Есте сақтау қабілеті мықты. Мінез-құлқы тұрақсыздау болады. Бірақ өз жұмысын беріліп істейді. Басқалардың бастамасын жоғары бағалайды. ШОРА – көне түркі сөзі, ақсүйектердің балаларын «шора» деп атайтын болған. Сонымен қатар батырлардың серіктерін де осылай деп атаған екен. Қазақ арасында жиі кездесетін есімнің бірі. Әсіресе ноғайлы дәуіріндегі деректерде мұндай есім көп ұшырасатын. БIРҒАНЫМ – аса сирек кездесетін есімдердің бірі. Әдетте, көп зарықтырып барып дүниеге келген қызға қойылады. Сонымен қатар бұл аттың түбі «пірханым» болуы да мүмкін. Ондайда бұл есімді елдің, әулеттің анасы болсын деген тілекпен қоюы ықтимал. Меруерт – «інжу-маржан» сөзінің синонимі. Кейбір деректерге қарағанда, сөз төркіні парсы тілінен шығатын болса керек. Парсылар маржан тастарды «морварид» деп атайды. Алайда олар «Меруерт» немесе «Морварид» деп ат қоймайды. Соған қарағанда, бұл сөз парсы тіліне қазақ тілінен енген сөз болуы әбден мүмкін. Өйткені түркі қауымы арасында тек қазақтар ғана қыздарына осындай есім қояды. ШӘМІЛ – араб тілінен аударғанда бәрін қамтушы, жинақтаушы, біріктіруші деген мағынаны береді. Жұлдызтанушылар Шәмілдердің жылдам қимылдайтындығын, әуесқой келетіндігін айтады. Көп сұрақ беріп, адамдармен жақын араласқанды құп көреді. Талмай талпынады. Тапқыр келеді. Қыңырлығы да бар. Ашушаң болғанымен, қайтымы тез. ӘБІЛФАЙЫЗ – тілімізге енген арабы есімдердің бірі. «Әбу» сөзінің аудармасы – әке, «әл-файыз» – сөзінің аудармасы – білімді, дана, данышпан. Мұндай есімді ата-ана, әдетте, баласы білгір болсын деген ниетпен қояды. Қазақ арасында сирек кездесетін есім. МАХАТ: арабтың «хамд» – «хамада» – «махаммад» сөзімен төркіндес есім. Қошемет, мадаққа бөленген деген мағынада қолданылады. Жұлдызшылар пайымынша, мұндай есім иелері өте ақылды келеді. Елдің ойында жоқ нәрселерді ойлап табады. Еңбекқор, еркін жүргенді қалайды. Өзі ешкімге соқтықпайды, бірақ итермелесе, даукестігі бір адамға жетеді. Мінез-құлқы көбіне көңіл-күйіне қарай өзгеріп отырады. КЕНЖЕҒАЛИ – қазақтың «кенже» және арабтың «аъли» (жоғары, биік) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Өлі тілдер қатарындағы сақ (сәкз) тілінде де, қазақ тілінде де үйдің кіші баласын «кенже» деп атайды. ДАМИР – түрік тілінде темірді осылай атайды. Мұндай есімді қойғандағы ниет темірдей мықты болсын дегеннен туындаса керек. Дамир есімділер өзін-өзі жақсы игеріп, білімін тәжірибеге енгізе алатындығымен танымал. Жақтастары көп болады. Іскер келеді. Бастық болса, жайлы басқарады. Ерік-жігері күшті. ЕСКЕНДІР – араб тілінен аударғанда, «жеңімпаз» мағынасын беретін сөз. Арабтар әл-Ескандәр, гректер Александр деп атайтын әйгілі Ескендір Зұлқарнайынның құрметіне қойылған есім. Ескендір есімділер мінез-құлқы жағынан сабырлы, байсалды болып келеді. Адаммен қатынаста аса абайлап қимылдайды. Талапшыл болғанымен, көңіліндегісін ақтарып салады. Жауапкершілікті жақсы сезінеді, дегенмен жалқаулығы да бар. Бір қызығы, жұлдызшылар Ескендірлерде кембағалдық комплексі кем кездесетіндігіне таңғалып отыр. АРЫСТАНБЕК – таза қазақы есім. Жұлдызшылардың пайымына сенсек, осындай есімнің құрметіне бөленген жандардың көбі атына заты сай шығып отырған. Күштімен ғана тіресіп, кішіге тіс батырмайды. Ортасында ұйымдастырушылығымен көзге түсіп, көсемдігімен танылатыны байқалған. Әртістік қабілетке де ие. Сертке берік болғанымен, жақын дос жағы жетіспейді. Арыстан есімділер жеткілікті өмір сүруді қалайды. Мақсатқа адал, іскер, беделді. Әрдайым қол ұшын созуға даяр болғанымен, өз түйткілін көңіл түкпіріне қамап ұстайды. Әдемілікті жаны сүйеді. Басты кемшілігі – қияңқылығы және догматтығы. ӘБДІМҮТӘЛІП – араб тілінен енген мұсылмандар арасында жиі кездесетін әйгілі есім. «А’бд» (құл) және «муталиб» (оқыған, білімді, кішіпейіл данышпан) сөздерінің бірігуінен құралған. Мұсылман қауымы Мұхаммед пайғамбар мен оның атасы Әбдімүтәліптің құрметіне осындай ат қоятын болған. Пайғамбардың бала кезіндегі тәрбиесіне ең үлкен үлес қосқан атасы Әбдімүтәліп болатын. ҒАЛЫМ – тіліміздегі арабизмдер қатарындағы сөздердің бірі. Араб тіліндегі нұсқасы – «аълим». «Эълм» (ілім, ғылым) сөзімен түбірлес, төркіндес болып келеді. Екі тілде де аудармасы бірдей. Араб тілінде Алла тағала сипаттарының бірі болып табылады. Бұл сөз «ілім иесі Алла» деген мағынаны береді. Ғалым – мұсылман – түркі қауымы арасында тек қазақтарда ғана кездесетін бірегей есім. Кейбір түркі туыстар арасында ара-тұра «Алим» түрінде қолданылады. ДИДАР – қазақ тіліне енген парсы сөздерінің бірі. Екі тілде де бір мағынада қолданылады. Бейне, кескін немесе кездесу, жолығу мәнін береді. Түбірі – «диде» (көз) сөзінен шығады. Дидар – түркі-мұсылман арасында қолданылмайтын, тіпті шығу төркініне қарамастан, парсытілдестердің өзінде жоқ, тек қазаққа ғана тән, әбден қазақыланған айрықша есім болып табылады. ЖҮСІПБЕК – Жүсіп пайғамбардың құрметіне қойылған есім. Есім семит тілдерінен (Юсеф, Йосиф) алынған. Қазақ арасында Жүсіп түрінде қолданылатын бұл есімнің мағынасы «алла жарылқасын» дегенді береді. Асқан сұлу болған Жүсіп пайғамбардың бір кереметі түс жору болған. Оның жорыған түсі айнымай келіп отырған. Жұлдызшылар Жүсіп атаулының көбіне өнер мен сауда саласында қызмет ететініне тәнті болған. МҰХТАР – қазақ тіліне енген араб сөзі. Еркін, тәуелсіз деп аударылады. Тағы бір мағынасы айрықша таңдаулы дегенді береді. Шығыс жұлдызтанушыларының пайымынша, осы атты иеленген адамдардың көбінің мінезі тік, шындықты бетке айтатындығы байқалған. Әсіресе қыс айларында дүниеге келген Мұхтарлар намысшыл келеді. Мұхтар есімділерден қайраткерлердің көптеп шыққаны да назар аудартады. НҰРБАХ - қазақ тіліндегі араб-парсы элементтерінен құралған есім. «Нұр» – араб тілінен, «бах» – парсы тілінен енген сөз. Парсы тіліндегі нұсқасы «бағ», әлде «бәхт» болуы мүмкін. Жаратқан тәңіріні орта парсы тілінде «бағ» деп атайтын болған. «Бағдат» атауының төркіні де осы сөзбен астасады. Ал «бәхт» сөзі мен «бақыт» сөзінің мағынасы бірдей. «Мәулен» сөзі қазақ тіліндегі арабизмдер қатарынан орын алады. Есім төркіні арабтың «мәула» (көсем, жетекші) сөзімен астасады. Исламдық мистикалық-сопылық әдебиетте рухани ұстаз – мүршидтерді «мәула» дейді. Мәселен, мәулавие тариқатының серкесі Жәлоладдин Румиді мұсылмандар «мәулана» (біздің көсеміміз) деп атайды. ДАРХАН 1. Дархан – қазақ тілінде кең, жайсаң, жомарт деген мағынаны береді. 2. Тархан – түркі тілінде хан сарайындағы титулдардың бірі. Тархандар ханның қабылдауына емін-еркін кіріп-шығу құрметін иеленген және салықтан азат етілгендер болып табылады. Тархандар хан тарапынан тоғыз мәрте кешірімге ие бола алады және бұл құқық олардың тоғызыншы ұрпағына дейін сақталатын болған. 3. Дархан – моңғол тілінде «дархын» деп оқылады. Ұстаны моңғолдар «дархан» дейді. Моңғолияда үлкендігі жағынан үшінші орын алатын қала мен аймақ та «Дархан» деп аталады. Кәкімбек: арабтың «хәким» және түркінің «бек» сөздерінің бірігуінен құралған есім. «Хәким» сөзі қазақ арасында көбіне «хәкім» түрінде қолданылады. Хәкім деп керемет құбылыстар жасай алатын хикмет иесін айтады. Мұсылмандар арасында хәкімдер мен философтардың жолдары екі түрлі болып келеді. Бек деп түркі халқы ірі жер иелерін атайтын болған. Бертінде бұл сөз «мырза» сөзінің синонимі ретінде қолданылып жүр. Уәли: арабтың «уали» сөзінен шығады. «Аллаға жақын» деген мағынаны береді. Сонымен бірге аймақ әкімдерін де уали деп атайтын болған. Орта ғасырлардағы дипломатия мен кеңсе хаттарында жиі ұшырасады. Фариза: парсының «фирузе» (бирюза, көгілдір асыл тас) сөзімен төркіндес есім. Фирузе тіл-көзден сақтайды деген түсінік бар. Осы асыл тас әлемнің бірқатар елінде кездеседі. Алайда ең жақсысы Нишапур фирузесі (Иран) болып табылады. Медғат: арабтың «мәдәт» (медет, көмек) сөзінен шыққан. «Медицина» сөзінің төркіні де осы «медеттен» (Ибн Синаның медеті) шығады. Бала Абай да шығыс ақындарын әспеттеп, «мәдәт бер, шағири фәриад» деп жырлаған. Уақап: арабтың «уәхабб» сөзімен төркіндес есім. Жомарт, мырза мағынасын береді. Фазылхан: арабтың «фәзл» (білім) және түркінің «хан» сөзінің бірігуінен құралған есім. Софья: грек тіліндегі «даналық» сөзімен мағыналас есім. Асхат: араб тілінде «берекелі», «табысты», «бақытты» дегенді білдіретін сөз. Бернад немесе Бернард – көне герман тіліндегі «алып», «қуатты» деген мағына беретін сөздермен төркіндес. Артур – кельттің «аю» сөзінен шыққан, бұл есім де сәбиге «күшті, мықты болсын» деген ниетпен қойылатын болған. Ілияс иврит тілінде «қуатты», «күшті» дегенді білдіреді екен. Самиғолла: арабтың «сәмиъ» (құлақ) және «алла» сөзінен шығады. Әбутәліп: арабшадан аударғанда: «әбу» – әке, «талеб» – шәкірт, талаптанушы. Төртінші халифа хазірет Әлидің әкесі, пайғамбармен бір туған Әбу Талебтің құрметіне қойылған есім. Талғат: көне түркінің «тлу» (туылу) сөзінен шыққан. Жақсылықтың жаршысы болсын деген ниетті білдіреді. Рашид: араб тілінен «шыншыл», «әділ» деп аударылады. Мұсылман қауымы пайғамбардан кейінгі алғашқы төрт халифаны «хулафайе рашедин» (шыншыл халифалар) деп атаған. Рашид – Әбу Бәкір, Омар, Осман және Әли халифалардың құрметіне қойылатын есім. Солар сынды қара қылды қақ жарған әділ болсын деген ниетті білдіреді. Әнуар: сөз түбірі – нұр. Араб тілінде «нұр» сөзінің көпше түрін «анвар» дейді. Әнуар – жолы оңғарылсын деген ниетпен қойылатын есім. Ахат: арабтың «уахид» (жалғыз, дара) сөзінен шығады. Кәмила: арабтың «камел» (толық, кәміл) сөзімен төркіндес есім. Қалиолла: арабтың «аъли» (жоғары) және «алла» сөздерінің бірігуінен құралған. Шәріпбек: арабтың «шәриф» (құрметті, қадірлі) және түркінің «бек» сөздерінің бірігуінен құралған. Сәт: арабтың «сәъд» (бақыт) сөзімен төркіндес есім. Жаратқан жолын оңғарсын, бақытты болсын деген ниетті білдіреді. Марат: арабтың «мәррат» (қалаулы) сөзімен төркіндес есім. Алла қалаған құл мағынасында қолданылады. Әбсаттар: арабтың «әбд» (құл) және «саттар» (кешірімшіл – Алла тағала сипаттарының бірі) сөздерінің бірігуінен құралған. Кешірімшіл Алланың сүйікті құлы деген мағынаны береді. Хисмет: арабтың «қесмат» (бөлік) сөзінен шыққан. Тағдыр мағынасында қолданылады. Сайын: түркі-моңғол тіліндегі «сайн» (жақсы, игі) сөзімен төркіндес. Жақсылықтың жақтасы, жаршысы болсын деген ниетпен қойылатын есім. Мәдина: араб-парсы тілдеріндегі «дин» (дін) сөзімен төркіндес болып келеді. «Мәдина» сөзін араб тілінен аударғанда, қала мағынасын береді. Қала – дін мен мәдениеттің көрсеткіші. Көп үлгі тұтар зиялы болсын деген ниетпен қойылатын есім. Шериаздан: парсының «шир» (арыстан) және «иаздон» (құдайлар) сөзінің бірігуінен құралған. Алла жолын берік тұтынсын деген ниетті білдіреді. Талғатбек: көне түркінің «тулу» (туу) сөзінен шығады. «Талғат» – осы сөздің арабыланған (тәлъат) үлгісі. Араб-парсы жұрты күннің тууын «тлъу», немесе «тәлъат» деп атайды. Қабиболла: арабтың «хабиб» (жақсы, сүйікті) және «алла» сөздерінің бірігуінен құрылған. Алла тағаланың мейірі түскен құлы деген мағынаны береді. Шәкизада: парсының «шах» (патша) және «зада» (адам) сөздерінің бірігуінен құралған. Ағзам: арабтың «аъзам» (ұлы) сөзінен шығады. Мәртебесі биік мағынасында қолданылады. Ғазиз – араб тілінде «қымбат», «асыл» деген мағынаны білдіреді. Фатима – араб тілінде «емшектен шығарылған» деген мағынаны білдіреді. Бұл есім ең алғаш Мұхаммед пайғамбардың қызына қойылған делінеді. Кәрім – араб тілінде «кеңпейіл», «жомарт» деген мағынаны білдіреді. Самат – араб тілінде «мәңгі жасайтын» деген мағынаны білдіреді Мағауия – араб тілінде «сау-саламат», «жаманаттан арылған» деген мағынаны білдіреді. Жабал – араб тілінде «тау» деген мағынаны білдіреді. МЕРУЕРТ: парсының «морварид» (інжу-маржан) сөзімен төркіндес. Әдетте, әдемі болсын, таза болсын деген ниетпен қойылатын есім. МАҒБАТ: арабтың «мә‘бәд» (ғибадатхана) сөзінен шығады. Құдайдың сүйген құлы болсын, құлшылықтан жазбасын деген ниетпен қойылатын есім. Ғайрат: арабтың «ғейрат» (ар, намыс) сөзінен шығады. Зұлхайыр: арабтың «зулхейр» (қайырымды) сөзімен төркіндес есім. Сейітхан: арабтың «сеид» (ұлық, мырза, төре) және түріктің «хан» сөзімен төркіндес есім. Ермахан: түбi – Иармұхаммед, парсы сөзi, Мұхаммедтiң серiгi деген мағынада қолданылады. Сайфулла: арабтың «сайф» және «алла» сөзiнен құралған, аудармасы – алланың семсерi. Нұрбах: «бағ» – көне парсы тiлiнде құдай деген сөз, аттың мағынасы «алланың нұры» дегендi бередi. Мұхтар: араб сөзi, аудармасы – тәуелсiз, еркiн. Нәжмаддин: араб сөзi, «нәжм» – жұлдыз, «дин» – дiн. Дiннiң жұлдызы, дiннiң темiрқазығы деген мағынада қолданылады. Сайын – түркi-моңғол сөзi, аудармасы – жақсы, кеңпейiл, таза, адал. Сара – семит тiлдерiнде, аудармасы – таза. Абзал: арабтың «фазл», «әфзал» сөзiнен шыққан, мағынасы – артық, күштi, керемет дегендi бередi. Әлия: арабтың «а’ли» сөзiнен шыққан, аудармасы – жоғары, биiк. Элеонора: грек сөзi, аудармасы – қайырымдылық. Диар: парсы сөзi, аудармасы – ел, жұрт. Мадияр: парсы сөзi, «мадди» – iскерлiк, «овар» әкелушi, жеткiзушi деп аударылады. Мағынасы – iскер. Әбiлғазы: араб сөзi, «аб» – әке, «қази» – қазы, төре. Өте әдiл мағынасында қолданылады. Мәлiк: араб сөзi – «малек», аудармасы – патша. Рәбиға: арабтың «рәби’» сөзiнен шығады, аудармасы – көктем. Әбдiмүтәлiп: арабтың «а’бд» – құл, «муталиб» – оқыған, бiлiмдi сөзiнен шыққан, кiшiпейiл, данышпан мағынасында қолданылады. Бағила: арабтың «уақи’» сөзiнен шыққан, шынайы, адал мағынасында. Аслан: түрiктiң «арслан» сөзiнен шыққан, қазақша – арыстан. Наиль: «на’л» деген араб сөзiнен шығады, аудармасы – лайықты. Шайзада: парсы сөзi, «шахи» (шах) және «заде» (ұрпағы) сөзiнiң бiрiгуiнен шығады. Шахтың, патшаның баласы, ұрпағы мағынасында қолданылады. Рүстем: парсы сөзi, «русидән» (босану) етiстiгiнен шығады. Рүстем – «Шахнама» дастанының кейiпкерi, Сақстан-Систан жерiнiң батыры. Оны анасы босана алмай бiр апта толғатқан соң, көктен самұрық келiп, нәрестенi анасының қарнынан кесiп алады. Соны көргенде анасы Рудабе «рүстем!» (босандым-ау!) – деп қуанған екен. Серiкқали: арабтың «шәрик» (серiк) және Әли сөзiмен төркiндеседi, хазiрет Әлидiң серiгi мағынасында. Ерғали: парсының «иар» (дос, серiк) және Әли сөзiнен шыққан, хазiрет Әли халифаның досы мағынасында. Нұрғали: арабтың «нур» және Әли сөзiнен шыққан, хазiрет Әли халифаның нұры мағынасында. Салық: араб тiлiнде – «салех», игi, iзгi мағынасында. Әнес: арабтың «унс», «инсан» сөзiмен төркiндес, аудармасы – адам. Махат: арабтың «Мұхаммад», «хәмәдә» , «хәмд» сөзiнен шығады, аудармасы – мадақ, қошемет. Гүлмира: парсының «гуль» гүл және «мехр» (мейiрiм) сөзiнен шыққан, мейiрiмдiлiк гүлi мағынасында. Әбiлфайыз: араб сөзi, «әб» – әке, «фейз» – пайда, пайда әкелушi. Пайдалы, бiлiмдi азамат мағынасында қолданылады. Нағима: арабтың «нәъим», «нәиъма» сөздерiмен төркiндеседi, бақытты, iзгiлiк иесi деген мағынаны бередi. Ринат: латын сөзi, аударғанда жаңадан туылған деген мағынаны бередi. Жәмила: араб сөзi, «жәмил», «жәмила» – әдемi, сұлу. Шәмiл: араб сөзi, кеңпейiл, бәрiн қамтушы деген мағынада қолданылады. Әнуар: араб сөзi, «нұр» сөзiнiң араб тiлiндегi көпше түрiн «анвар» дейдi. СӘДУАҚАС: арабтың «Сәъәд Ибн Әби Уқас» сөзiнен шығады. Сәъәд Ибн Әби Уқас – ислам тарихындағы белгiлi тұлға Муавиеге (Мағауия) қарасты әскердiң бiрiн басқарған қолбасшы. «Сәъәд» сөзiнiң аудармасы – сәт. «Уқас» қисса айтушы, жырау деп аударылады. Ал Сәъәд Ибн Әби Уқас жалқы есiм ретiнде Сәъәдтiң ұлы, Уқастың әкесi деген мағынаны бередi. Абдалы: араб тiлiнде «абдал» деп пайғамбардың жақын серiктерiн айтатын болған. Бұл сөздiң мағынасы қасиеттi, қайырымды дегендi бередi. Манат: шығыс халқы қымбат қызыл түстi матаны «манат», «манатай» деп атайтын болған. ШАРХАН: парсының «чахар»-«чар» (төрт) сөзiнен шығады. Пайғамбардан кейiнгi төрт халифаны түркiлер «төрт хан» деп те атайтын болған. МӘДИ: арабтың «хедаят» (басқару) сөзiмен төркiндеседi. Мұсылмандар ақырзаман болғаннан кейiн жер астынан имам Мәхди (адамдарды басқарушы, дұрыс жолға салушы), көктен Иса пайғамбар түсiп, жер бетiнде әдiлдiк салтанат құрады деп аңыз қылады. Хабиба: арабтың «хуб» сөзiмен төркiндеседi, сүйiктi мағынасында қолданылады. ДӘУЛЕН: көне түркi тiлiнде төбенiң, таудың басын, жалпы, дөңестiң бәрiн «дәуле» деп атайтын болған. Қазақ тiлiне ол «дәу» түрiнде жетiп отыр. «Дулыға» сөзi де осы сөзбен төркiндеседi. «Дәуле» сөзiн адамға қатысты айтқанда, мәртебесi биiк, мерейi үстем деген мағынаны бередi. ӘЛIБЕК: арабтың «али‘» (жоғары, биiк мағынасын беретiн төртiншi халифа – хазiрет Әлидiң аты) және түрiктiң «бек» (билiк иесi, мырза) сөздерiнiң бiрiгуiнен шыққан. Түркiлер мен мұсылмандар арасында мұндай атты тек қазақтар қояды. НҰРИКАМАЛ: арабтың «нур» (нұр) және камал (кемел, толық, анық) деген сөзiнен шыққан. Кемелдiктiң нұры деген мағынаны бередi. ДАНИЯР: Даниял (даниял – араб тiлiнде, Алланың сыйы) Пайғамбардың құрметiне мұсылмандар да осындай ат қоятын болған. УӘЛИХАН: арабтың «уәли» (билеушi, әкiм) және түрiктiң «хан» сөзiнiң бiрiгуiнен құралған есiм. Түркiлер мен мұсылмандар арасында тек қана қазаққа |
|
|
|
|
|
|
2чел. читают эту тему (гостей: 2)
Пользователей: 0
| Сейчас: 17 июля 2013 12:51 |
Пікір-ұсыныстарыңыз, сайтта жариялауға лайық әдемі тілектеріңіз болса,
мына электронды мекенжайға хабарласыңыз.
мына электронды мекенжайға хабарласыңыз.
Құтты болсын, 2010
All rights reserved