DataLife Engine - Softnews Media Group

Көрісу - ынтымақ-бірлікке бас­тайтын жақсы дәстүр. Жыл сайын 14 наурызда батыстықтар «Бір жасыңмен!» десіп, көрісіп жа­тады. Бұл күннен бастап олар­дың үйлерінің есік ілгешегі са­лын­байды. Қайта жасы кішілер үлкен­дердің үйін жағалап, сәлем беріп қалуға тырысады. Әйтпесе кө­ріспеген адамымен жол-жө­не­кей кездесіп қалатын болса, бұл әбес­тік, үлкенді сыйламау болып есеп­теледі. Дегенмен төс түйіс­тіріп көріспейтін жандар да бар. Мәселен, келіндер қайын ата, аға, апа-жезделерімен көріспейді, тек қана тізе бүгіп, сәлем жасай­ды. 
Халық дәстүрінде наурыз ме­рекесі тоғыз күн тойланған. Бұл той - наурызнама аталады. Көрі­су салты 14 наурыздан басталып, тоғыз күн бойы жалғасып жататын болса, дана халқымыз әр күннің жеке ырымын белгіле­ген, әр күніне лайық ойын-сауық ұйымдастырып, дастарқан жая­ды. Әлбетте, наурыз мерекесінің басты сәні - тоғыз дәмнен құрала­тын Наурыз көже. Әр шаңырақ өзінше Наурыз көже пісіріп, ақ толы аяғын босағадан аттағанның бәріне ұсынған. Ауыл ақсақал­да­ры үй-үйден дәм татып, үйде­гі­лерге ыдыспен сыбаға тасып жүр­ген. Бұл - «Дәм-тұзымыз ара­­лас­­қан тату болайық» дегеннің бел­гісі. 
Ұлыс күні - татулық тойы, ша­руа, ынтымақ, сенім, көңіл мере­ке­сі. Қыс қылышынан аман қал­ған жұрт, бар реніш-өкпесін ұмы­тып, кінәсін кешіп, тек жақ­сы тілектер тілейді. Көңілдің жаңа­руы деген - осы. Бұл күні Нау­рыз көжемен қатар, ауыл адам­­да­ры өгіз сойып, қазан кө­тере­тін бол­ған. Мұның тарихы өз алдына қы­зық аңыз. Ежелгі жыл санау­шы­лардың есебінше, үркер күз­дің басында шығыстан, қыс­тың ба­сында төбеден, көктем ке­зінде аспан етегінен көрініп, ал жазда тіпті батып кетеді екен. Бұл шақ қырық күнге созылып, оны халқы­мыз «қырық күн шілде» немесе «үркер­дің жерге түсуі» деп атаған. Көктем кезінде, яғни наурыз­да күн жолы үркердің үс­тімен өтіп, үркердің қос жұл­дызы бұқаның мүйіздері құсап күн жолының екі жағынан қылтиып көрінеді. Бұ­ған орай халқымыз­дың «әлемді көк өгіз мүйізімен кө­теріп тұр» де­ген нанымы да бар. Өгіз етін ар­найы нарқазанда балбыратып пі­сіреді. Нарқа­зан­ның тарихы да жақ­сы ырымдар­мен астасып жа­тыр. Ежелгі сақ дәуі­рінде халық арасын алауыз­дық жайлап, ел татулығын тұман басқанда көсем­дер келісіп, үлкен қазан құюға ше­шім шығарады. Алайда қазан со­ғ­арлық мыс та­был­май қалады да, бүкіл сарбаз же­белерінің мыс ма­са­ғын жина­тып, содан нарқа­зан құйдырады. Осы қазанда қай­натылған астан дәм алысқан араз­дасушылар өк­пе-назын ұмытып, елде татулық ор­напты делінеді аңыз­дарда. Осын­дай тайқазан, нарқа­зан­дардан қа­­лың қауымға дәм татқызу кейін үр­­діске айналып, ол «шүлен тара­ту» аталып кеткен. Өгіздің ше­ке­сі ауыл ақсақал­да­рына тарты­ла­ды. Бұл сыбағаның аты - «бел көте­рер». 
Ертедегі дәстүр бойынша нау­рыз­нама тоғыз күн тойланатын болса, соның сегізінші күні «той- тарқар» болады. Мұнда өнерін ор­таға салып, оза шапқан дара­боз­дарға, қарсыла­сының жауыры­нын жерге тигіз­ген балуандарға, тіпті тайы озып келген жас балаға да «ат тері» деп сыйлық берген. «Тойтарқарда» жаңа көзі ашылған қайнардың суына қант қосып, оны қауым болып ішіседі. Кө­зіқарақтылар «салдама» аталатын кітап­ты оқы­тып, ақсақалдар бата бе­реді. 
Тақырыпқа өзек болған көрісу салтына келер болсақ, көпшілік арасында керағар түсінік те бар. Ескі салт бойынша ұзатылған қыз­дар жыл толмай жұртына ба­руы­на болмайды. Бұл «қыз жаңа қауымға алаңсыз үйренсін» деген мақсаттағы дәстүр. Келін елін, бауырларын сағынып жүрген осындай кездерде оның аға-інісі іздеп келеді, сол кезде қыз оларға өлең, жырымен көрісіп, жылап, өзінің сағынышын, өкпе-назын, қуанышын білдіреді. Бұл - қыз­дың көрісуі деп аталады. Бұдан өзге бауырларын көптен көрме­ген, сыртта жүрген әйелдер де туыс-туғанын көргенде, көрісіп жылап, мұңын шағады. Бұл да көрісу. Туыс-туғандары, ет жақын­дары қайтпас сапар шеккенде артта қалған ағайын, іліктері көрісіп, жы­лайды, дауыс қылады. Еркек­тер де көріседі, бірақ әйел­дердей жоқтау айтып, дауыс қыл­майды. Қарап отырсақ, көрісудің бір­не­ше түрі бар. Бірақ бұлар­дың еш­қай­сысын да наурыз кө­рісуі­мен ша­тастыруға болмай­ды...
Наурызға қатысты айтар тағы бір наз бар. Жалпы, бас-аяғы то­ғыз күнге созылатын наурызнама тойында атқарылатын шаралар­дың өз жол-жоралғылары болған. Бүгінде оның бірі есте болса, бірі мүлде ұмыт қалды. Десек те, осы тойда көзге оғаш көрініп қалатын жайт­ты тілге тиек етпеске тағы болмайды. Көптің, әсіресе, жас­тар­дың біріне-бірі ұлыстың ұлы күнінде «Жаңа жылыңмен!» деп құттықтап жататыны бар. Ал қазақ халқы ешқашан бұлай де­меген. Бұлайша құттықтау бізге орыстардан «жұққан». Олардың «С новым годом!» тіркесін тікелей тәржімалап алғанбыз. Негізі дана хал­қымыз құттықтауды да бата­мен жеткізген. Ал бата әдетте өлең­детіп айтылады. «Жыл құтты бол­сын!», «Ұлыс оң болсын!», «Ақ мол болсын!» деген әдемі тір­кестер жалғасып жатады. Сондай-ақ «наурыз» атауының шығу тари­хында да әлі түйіні тар­қа­тылмаған талас бар. Кеңестік ға­лымдар парсының «ноу» - «жаңа», «ырыз» - «күн» сөздерінен туын­дап, «жаңа күн» деген ұғымды бере­тінін белгілесе де, тәуелсіздік алғалы бері төл ғалымдарымыз наурыздың жаңа күн емес, жаңа жылдың бастауы екенін айғақтап, өз болжамдарын айтуда. Ал кей­бір деректер, наурыздың -«ну+ырыс» сөздерінен шыққа­нын көлденең тартады. «Ну» ежел­гі түркі тілінде «жасыл» де­ген мағынаны берсе, «ырыс» Жа­рат­қанның бізге теліген құты, берекесі. Басқаша айтқанда, «Жа­­ра­тушының бұйрығымен жаңа құтқа кенелу» деген мағына­ға саяды.

Наурыз сенімі
Халық сенімінде наурыздың 14-нен 15-не қараған түні қой құмалағы қарға батып кетсе, жақсылыққа балап, ырым еткен. Ал 15-і күні халық қыс жұлдызы бітіп, жаз жұлдызы туды деп есептеген. Сондай-ақ Ұлыс келер түні Қызыр бабаға арналып, әр үйдің төрінде қос шырақ жағылатын болған. Үй иелері бар ыдысты аққа, суға, «ырыс толсын» деп дәнге, «жауын-шашын көп болсын» деп бұлақ суына толтырады. Жылдың алғашқы күнінде қар жауса «ақша қар», жаңбыр жауса «нұр жауды» деп шаттанған. Күлімдеп көрінген күнге сәлем беріп, халық шаруаға кіріседі. Наурыз күні көзі ашылған бұлақтың суы сарқылмайды, ал егілген талдың саясы мен жемісі мол болады деп сенген. Жаңа сап түзеген шыбықтарға ақ шашу да - жақсы ырым.

Наурыз дерегі
...14 март - ескіше 1 март. Әкей айтты: «Бүгін ескіше 1 март, қазақша жаңа жыл, ұлыстың ұлы күні. Ал жаңа жылдың бұрынғы аты - Наурыз, бұл фарсы тілі. Жаңа күн деген сөз. Қожа-молдалар ескі әдетті қалдырамыз деп, құрбан, ораза айттарын ұлыс күні дегізіп жіберген. Ескі қазақша, ескі түрікше жаңа жыл күнінің аты - ұлыс. Жаңа жыл басының ұлыс екеніне мынадай дәлел бар. «Ұлыс күні қазан толса, ол жылы ақ мол болар. Ұлы кісіден бата алса, сонда олжалы жол болар...»

Наурыз әзілі
Наурыз әзілін бізге Бауыржан Момышұлының келіні Зейнеп Ахметова апай әңгіме үстінде айтып беріп еді:
-Наурыз мерекесінде ер адамдар әйелдеріне сыйлық жасайтын «селт еткізер» дәстүрі бар ғой. Бұл салттың атын білсе де, затын білмейтін жолдасым Бақытжан берген сыйлық мені шын мәнінде селт еткізген еді. Кезекті бір наурызда оның қолыма балта ұстата қойғаны. Кәдімгі ет шабуға арналған қысқа сапты, қара балта. Шошып кетіп: «Ау, менің басымды шапқалы жүрсің бе?» - деп сұрасам, «Селт етсін дегенім ғой, дәстүр емес пе?» - деп езу тартып, күліп тұр. Расын айтсам, осы селт еткізген балтаның мен үшін бар сыйлықтан бағасы зор. Ол әлі күнге дейін төрімде сақтаулы тұр... 

Наурыз дәстүрі
Қазақтың дәстүрі көп-ақ... Қасиетті наурыз күні жасалуға тиіс жол-жоралғыларға тіптен ерекше ден қояды. Таң қылаң берісімен арық жолын аршып, шыбық отырғызу - дәстүр төресі. «Бір тал кессең, он тал ек» деген, ата-бабамыз жасыл желектің жайқалып тұрғанын қалаған. Тіпті жастарға көк шөпті басқызбағанын да білеміз. Дегенмен барлық жерде болмағанымен, наурыз мерекесінде бүгінде де қолданылатын екі жақсы салт бар. Бірі - селт еткізер болса, екіншісі - ұйқыашар. Бойжеткендер соғымның соңғы етін уызға салып пісіріп, ұнатқан жігіттеріне тартады. Бұл салт қазақта «ұйқыашар» аталады. Ұйқыашардың қарымтасына жігіттер «селт еткізер» рәсімін жасайды. Яғни қалауынша айна, тарақ, әтір суын сыйлайды. Айна - пәктіктің, жастықтың, тарақ - әдемілік пен сұлулықтың, ал иіссу - «жаңа бүршігін жарған жауқазындай құлпыр» деген белгі. Ертеректе Наурыз күнi ауыл адамдарын ұйқысынан тұрғызу үшін қолданылатын мынадай қызық жоралғы болған. Жастар асау тайыншаны құрықтап, оған ерттелген ашамайға зор қуыршақты таңып байлап, ауыл ішіне бос жібереді. Мөңкіп тулаған асау ауылды азан-қазан етсе де, ешкім бұған өкпелемеген...

Нұрболат АМАНЖОЛ